کاوشی در اصول عقاید صفحه 361

طرفداران تفویض که گروهی از «عدلیه» اند، معتقدند که خدای متعال انسان را آفرید و آن گاه تمام کارهایش را به او واگذار کرد. پس انسان در امور خود به طور مستقل و بیرون از محدودۀ تقدیر و تدبیر الهی عمل می کند؛ چرا که اگر کارهای انسان، آفریدۀ خدای سبحان و به تدبیر او باشد، تکلیف کردن انسان و کیفر او برمعصیت - البته بنابر مبنای ثبوت حُسن و قبح عقلی - ظلم و قبیح خواهد بود. درحالی که خداوند از ظلم و هرگونه فعل قبیحی منزه است.

با این توضیحات روشن می شود که جبرگرایان خواستند قدرت و سلطه و تدبیر خداوند را حفظ کنند، اما عدالت او را انکار کردند. اگرچه برای جلوگیری از این معضل، حُسن و قبح عقلی را نپذیرفتند و گفتند ظلم هرگز در حق خدای متعال معنا پیدا نمی کند؛ چون درباره همۀ امور و آفریده ها مالکیت دارد.

از دیگر سو، مفوضه اگر چه عدالت خدای متعال را اثبات نمودند، اما حضرتش را از اریکۀ سلطنت و قدرت و تدبیر به زیر آوردند؛ به گونه ای که افعال انسان را از دایرۀ قدرت و تدبیر بیرون دانسته اند و اینکه خدا در مورد آنان هیچ اراده و سلطه ای ندارد.

بطلان سخن جبرگرایان

عقیدۀ ایشان، با بداهت و وجدان مخالف است. اگر از باب مجادله بپذیریم، خدای متعال ملزم به عمل طبق ضوابط عقلانیِ پیش گفته نیست؛ زیرا او حاکم بر آن ضوابط و مالک هرامری است. اما در این واقعیت هیچ شکی وجود ندارد که مردم در برخورد با یکدیگر، محکوم این ضوابط هستند، در مسئله تکلیف و استحقاق مدح و ذم و ثواب و عقاب و رضایت نفسی در انجام امور نیک و پشیمانی از ترک آنها، بین کارهای اجباری و افعال اختیاری فرق می گذارند و این تنها به جهت علم داشتن به حصول اختیار برای انسان است و اینکه قبیح و ظلم بودنِ عذاب یک انسان عاجز و ناتوان - که خداوند از آن منزه و پاک است - از مطالب روشن عقلی به شمار می آید و هیچ انسان عاقلی در آن