بررسی گسترده ی فقهی: معونه الظالمین، الولایه من قِبَل الجائر و جوائز السلطان صفحه 302

واجب است(1) صورتی را که هزینه داشته باشد بعداً بحث خواهیم کرد که دو دلیل می توان بر آن اقامه کرد:

ادلّه ی وجوب فحص از مالک مجهول

دلیل اوّل: آیات شریفه ی دالّ بر وجوب ردّ امانت

آیه ی شریفه ی (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها)(2) و (فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمانَتَهُ)(3) دلالت می کنند أداء امانت واجب است و بیان کردیم أداء امانت هر چیزی بحسبه است، در مثل عاریه به آن است که به مالک تحویل دهد و در مثل ودیعه به آن است که به مالک اعلام کرده و تخلیه ی بین مال و مالکش کند.

به هر حال أداء امانت به آن است که یا به مالک تحویل دهد و یا به او اعلام کند (به نحو عموم یا خصوص) که مالت نزد من است به نحوی که مؤثر باشد و مالک بتواند ید بر آن بگذارد، و اگر مالک را نمی شناسد از باب مقدمه لازم است فحص کند تا بتواند أداء امانت کند. نهایت این که وجوب شرعی ندارد و تنها وجوب عقلی دارد؛ چون وجوب مقدمه، عقلی است نه شرعی.

1- همان: و لو جهل صاحبه وجب الفحص مع الإمکان؛ لتوقّف الأداء الواجب بمعنی التمکین و عدم الحبس علی الفحص، مضافاً إلی الأمر به فی الدین المجهول المالک ... و لو احتاج الفحص إلی بذل مالٍ، کاجره دلّال صائح علیه، فالظاهر عدم وجوبه علی الآخذ، بل یتولّاه الحاکم ولایه عن صاحبه، و یُخرج من العین اجره الدلّال ثمّ یتصدّق بالباقی إن لم یوجد صاحبه، و یحتمل وجوبه علیه؛ لتوقّف الواجب علیه.

2- سوره ی نساء، آیه ی58: (إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ إِلی أَهْلِها وَ إِذا حَکَمْتُمْ بَیْنَ النَّاسِ أَنْ تَحْکُمُوا بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُمْ بِهِ إِنَّ اللَّهَ کانَ سَمیعاً بَصیراً)

3- سوره ی بقره، آیه ی283: (وَ إِنْ کُنْتُمْ عَلی سَفَرٍ وَ لَمْ تَجِدُوا کاتِباً فَرِهانٌ مَقْبُوضَهٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُکُمْ بَعْضاً فَلْیُؤَدِّ الَّذِی اؤْتُمِنَ أَمانَتَهُ وَ لْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَ لا تَکْتُمُوا الشَّهادَهَ وَ مَنْ یَکْتُمْها فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ عَلیمٌ)