- پیشگفتار 1
- اشاره 5
- مقدّمه اوّل : علم فقه و اهمّیّت آن 6
- اشاره 6
- علم فقه 8
- فقه پویا 10
- امتیاز فقه شیعه 12
- مقدّمه دوم: علم اصول و رابطه آن با فقه 18
- اشاره 18
- تعریف علم اصول 19
- بررسی تاریخی و تحوّلات علم اصول 21
- اوّلین تألیف در علم اصول 23
- مؤلفان علم اصول از امامیّه 25
- تحول و تکامل علم اصول 28
- نقش صاحب فصول 30
- نقش میرزای قمی (صاحب قوانین) 30
- نقش شیخ انصاری در تکامل مباحث اصول 31
- مقدمه سوم : اجتهاد و نقش آن در پویایی و تکامل فقه 32
- اشاره 32
- پیدایش اجتهاد 34
- اجتهاد در دوره امامان علیهم السلام 39
- تحوّلات واژه اجتهاد 41
- اشاره 52
- تعریف حکم 53
- اشکال بر تعریف غزّالی 55
- حکم تکلیفی و حکم وضعی 56
- اشاره 56
- حکم تکلیفی 56
- حکم وضعی 57
- تقسیم دیگری برای احکام 59
- اشاره 59
- حکم واقعی 59
- اشاره 60
- حکم ظاهری 60
- بررسی منابع احکام 60
- منابع اصلی 61
- منابع تبعی 61
- مبانی فتوا و مصادر حکم از نظر مذاهب مختلف فقهی 62
- اشاره 64
- اشاره 64
- 1 - قرآن 64
- محتوای کلّی قرآن 65
- حجّیّت ظواهر قرآن 66
- محکمات و متشابهات 67
- بواطن قرآن 68
- آیا استنباط احکام از قرآن تفسیر به رأی است؟ 70
- 2 - سنّت 72
- اشاره 72
- سنّت در لغت 72
- سنّت در اصطلاح فقها و متکلّمین 73
- سنّت در اصطلاح اصولیّین 74
- دلیل حجّیّت سنّت از قرآن 76
- سنّت صحابه 78
- نقد و بررسی احادیث فوق 78
- 1 - آیه تطهیر 80
- دلیل حجّیّت 80
- سنّت اهل بیت علیهم السلام 80
- 2 - حدیث ثقلین 82
- اشاره 84
- تعریف اجماع 84
- 3 - اجماع 84
- اجماع در اصطلاح علمای اصول 85
- ادلّه حجّیّت اجماع 89
- اشاره 92
- نتیجه بحث 92
- 4 - عقل 92
- دلیل عقلی از نظر امامیه 93
- اصل اباحه در منافع و اصل حرمت در مضار 97
- مسأله ضد 97
- مقدمه واجب 97
- اشاره 99
- 1 - اقسام دلیل عقلی 99
- مباحث مقدّماتی دلیل عقلی 99
- 2 - حسن و قبح عقلی 100
- 3 - معنای حسن و قبح و تصویر نزاع در آن 101
- 5 - ادراک حسن و قبح به وسیله عقل 103
- 4 - معنای حسن و قبح ذاتی 103
- 6 - ملازمه عقلیّه بین حکم عقل و حکم شرع 104
- تعریف دلیل عقلی 105
- وجه حجّیّت عقل 108
- تذکر دو نکته 109
- اشاره 111
- مباحث اصولی سیره 113
- اشاره 113
- تعریف سیره 114
- فرق ارتکاز متشرّعه و سیره متشرّعه 116
- ارتباط سیره با سنّت 116
- فرق حکم عقل و بنای عقلا و دلیل عقلی 117
- تفاوت سیره عقلا با سیره متشرعه 119
- اشاره 120
- 1 - حجّیّت سیره عقلائیّه 120
- حجّیّت سیره 120
- تذکّر 120
- 2 - حجّیّت سیره متشرّعه 125
- تأثیر عادات در پیدایش برخی سیره ها 132
- دامنه و محدوده دلالت سیره 138
- عرف و رابطه آن با سیره 141
- معنی عرف در لغت 142
- تعریف عرف 142
- فرق بین عرف و اجماع 144
- عرف و عادت 144
- تقسیمات عرف 145
- موارد کاربرد عرف 147
- اهمّیّت عرف 150
- اعتبار عرف در مذاهب مختلف 152
- آیا عرف دلیل مستقلّ است ؟ 157
- تطبیق احکام با عرف 159
- اشاره 162
- نقش سیره در احکام فقهی 162
- 1 - وضو واجب غیری است، نه واجب نفسی 163
- 2 - پاک شدن حیوانات مردار خوار با زوال عین 166
- 3 - استدلال به سیره در مورد دادن قرآن به دست کودکان بدون وضو برای تعلیم 168
- 5 - مسأله حلق لحیه (ریش تراشی) 177
- 6 - استدلال به سیره در این که غسل و تکفین و تدفین و نماز بر میت واجب کفایی است. 190
- 7 - استدلال به سیره بر اشتراط سلطان عادل در وجوب نماز جمعه 195
- 8 - سیره قطعی بر جواز اعانت به ظالمین در امور مباح 205
- 9 - استدلال به سیره در معاطات 212
- 10 - جریان معاطات در قرض و استدلال به سیره 220
- 11 - جریان معاطات در مساقات و استدلال به سیره 225
- 12 - استدلال به سیره در بیع فضولی 228
- 13 - استدلال به سیره در جواز بیع مذوق و مشموم (چشیدنی و بوییدنی) و در جواز بیع، نسبت به آنچه آزمایش آن منجر به افساد آن می شود 232
- 14 - استدلال به سیره در بعضی از مسائل صلح مربوط به تزاحم حقوق و منازعات در املاک 237
- 15 - استدلال به سیره در بعضی از مسائل ودیعه 241
- 16 - استدلال به سیره درباره جریان معاطات در عاریه 242
- 17 - ادعای سیره مستمرّه بر مشروعیت عاریه منحه 243
- 19 - سیره بر عدم لزوم تعیین وقت سیر در اجاره حیوان برای سفر 244
- 18 - استدلال به سیره در مورد عدم تعیین و قطعیّت اجرت اجیر 244
- 20 - سیره بر جواز زدن حیوان در حدّ معتاد و معمول 245
- 21 - سیره بر جواز وقف اشیاء منقول 246
- 22 - استدلال به سیره در استفاده واقف از موقوفه در وقف عام 247
- 23 - استدلال به سیره در حبس مال 248
- 24 - ادّعای سیره قطعیّه در مورد جریان معاطات در هبه 249
- 25 - سیره بر جواز اکل نثار عروسی 250
- 27 - سیره بر جواز لمس محارم 251
- 26 - تمسک به سیره در استمتاع 251
- 29 - سیره بر استعمال پوست سباع 252
- 30 - سیره بر جواز استفاده از حقوق ارتفاقی راهها 253
- 31 - سیره بر این که معادن متعلّق به همه مردم است 254
- 32 - سیره بر تملک آب با اسباب مملّکه مانند حیازت 255
- 33 - سیره بر تبعیّت اولاد مسلمین از پدران خود از نظر اسلام 255
- 34 - سیره بر ثبوت ولایت قاضی از راه شیاع 256
- 35 - سیره بر حجّیّت کتابت در بعضی موارد 257
- 36 - سیره بر تملّک یا اباحه مال مُعرَضٌ عنه 258
- 37 - سیره درباره شناخت امور قلبی مانند ایمان و عدالت شاهد، از روی آثار آنها 260
- اشاره 262
- اشاره 263
- تعریف قیاس 265
- اقسام قیاس 267
- ارکان قیاس 267
- نتیجه بحث 274
- اشاره 275
- استحسان 275
- تعریف استحسان 276
- نقد و بررسی تعاریف استحسان 279
- اقسام استحسان و امثله آن 280
- ادلّه حجّیّت استحسان 283
- اعتبار استحسان از نظر دانشمندان 287
- استحسان از دیدگاه ظاهریه 291
- اشکالات حاصل از کاربرد استحسان 292
- استحسان از دیدگاه شیعه 292
- خلاصه و نتیجه بحث 294
- اشاره 296
- مصالح مرسله 296
- اشاره 296
- الف - تبعیّت احکام از مصالح و مفاسد 296
- مصالح و مفاسد احکام در احادیث 302
- ب - تغییر حکم بر اساس تغییر مصلحت 304
- مصالح مرسله 306
- تعریف مصلحت و اقسام آن 307
- تعریف ارسال 308
- تعریف مصالح مرسله 309
- انواع مصالح و مفاسد 311
- اقسام مصلحت 313
- شرایط عمل به مصالح مرسله 315
- پیشینه تاریخی عمل به مصالح مرسله 317
- اختلاف فقها در حجّیّت مصالح مرسله 322
- فرق بین مصالح مرسله و استحسان 325
- اشکالات حاصل از کاربرد مصالح مرسله 326
- جایگاه مصلحت در فقه شیعه 328
- اهمّیّت مصلحت در اسلام و مهمترین مصلحت 335
- ولایت فقیه و مصلحت 335
- حکم حکومتی 338
- اشاره 338
- تفاوت احکام حکومتی با احکام اوّلی 339
- مرجع تشخیص مصلحت 340
- ضوابط تشخیص مصالح 341
- دایره نفوذ حکم حکومتی 343
- الف - نمونه احکام حکومتی در کلام معصومین علیهم السلام 346
- اشاره 346
- چند نمونه از احکام حکومتی 346
- ب - نمونه احکام حکومتی در کلام فقها 348
- اشاره 355
- سدّ ذرایع 355
- تعریف ذریعه 356
- اقسام ذرایع و حکم آنها 357
- اشاره 359
- حکم ذرایع 359
- 1 - دیدگاه اوّل 359
- 2 - دیدگاه دوم 363
- نمونه ای از عمل به سدّ ذرایع در میان صحابه 364
- ادلّه حجّیّت سدّ ذرایع 366
- خاتمه 368
- آیات قرآنی 377
پیشگفتار
ای که با نامت جهان آغاز شد
دفتر ما هم به نامت باز شد.
خداوندا ! به نام تو آغاز می کنم که همه چیز از تو است و سرانجام همه کارها به سوی تو است که خود فرموده ای: «وَ اِلَی اللّه ِ تُرْجَعُ الاُمُورُ»(1) و پیامبرت فرمود: کُلُّ اَمْرٍ ذیبال لَمْ یُذْکَر فیهِ اِسْمُ اللّه ِ فَهُوَ اَبْتَر(2).
سپاس بی حد خداوندی را سزاست که اوّل و آخر اوست، برای اولیّت او آغازی نیست و ابدیّتش پایانی ندارد، دیده ها از دیدنش فرومانده و اندیشه ها از درکش عاجز و
زبانها از توصیفش درمانده اند. و درود بیکران بر امین وحی الهی و برگزیده بندگان و خاتم پیامبران حضرت محمّدمصطفی صلی الله علیه و آله و خاندان پاکش باد!
خداوندا ! از تو می خواهم که به این بنده ناتوان، نیروی تفقه و بصیرت در دین و توفیق عمل به احکام نورانی قرآن و پیروی از اخلاق و آداب و سنن انسان ساز پیامبر گرامیت و
عترت پاکش را عطا فرمایی ! پروردگارا!
از ظلمت خود رهاییم ده
با نور خود آشناییم ده !
« آمین یا ربّ العالمین »