قضایای حقیقه و خارجیه در آیینه منطق و اصول فقه صفحه 29

4-1- قضیه در لغت

قضیه از ریشه «قضی» در لغت به معنای حکم و فرمان، وصیت، خبر، حکایت و سرگذشت می باشد.(1) همچنین در متون قدیم فارسی به معنای واقعه و حادثه نیز استعمال شده است.(2) برخی لغویون نیز ذیل این واژه، همان تعریف اصطلاحی آن را در منطق بیان نموده اند که در زیر بدان می پردازیم.

4-2- قضیه در اصطلاح منطق

پیش از ورود به بیان اصطلاحی قضیه در دانش منطق، ذکر این نکته ضروری است که مهم ترین بخش منطق که شالودۀ اصلی آن را تشکیل می دهد، مبحث استدلال و شیوۀ درست استدلال کردن است. استدلال نیز عملی ذهنی است که از تألیف و ترکیب قضایا فراهم می شود. بنابراین شناخت قضیه و انواع آن کلیدی ترین نقش را در استدلال داراست.(3)

منطق دانان در تعریف اصطلاحی قضیه، رویۀ یکسانی اتّخاذ نموده و به پیروی از ارسطو، قضیه را جمله و گفتاری دانسته اند که «ذاتاً»(4) امکان وصف آن به درستی یا نادرستی و به دیگر سخن، احتمال صدق و کذب در آن وجود داشته

1- (1) . صاحب کتاب العین رحمه الله در خصوص معنای قضیه نگاشته است: «قَضَی یقْضِی قَضَاءً و قَضِیهً أی حکم. و قَضَی إلیه عهدا معناه الوصیه». (فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج 5، ص 185). همچنین در لسان العرب آمده: «القَضایا: الأَحکام، واحدتها قَضِیهٌ». (ابن منظور، لسان العرب، ج 15، ص 186). راغب نیز در مفرداتش تلویحاً به معنای اصطلاحی آن اشاره کرده و نگاشته است: «و کلّ قول مقطوع به من قولک: هو کذا أو لیس بکذا یقال له: قَضِیهٌ، و من هذا یقال: قضیه صادقه، و قضیه کاذبه». (اصفهانی، راغب، مفردات ألفاظ القرآن، ص 676).
2- (2) . ر. ک: دهخدا، علی اکبر، فرهنگ فارسی، نرم افزار.
3- (3) . به عنوان نمونه قیاس که متقن ترین نوع استدلال است، مبتنی بر تألیف دو یا چند قضیه می باشد: «القیاس هو قول مؤلّف من قضایا اذا سلّمت لزم عنه لذاته قول آخر». (سهروردی، شهاب الدّین، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ج 2، ص 22).
4- (4) . قید «ذاتاً» برای احتراز از توهم ورود برخی جملات انشائی در تعریف، توسط دسته ای از متأخرین همچون علامه محمّد رضا مظفر رحمه الله به آن افزوده شده است. (ر. ک: مظفر، محمد رضا، المنطق، ص 119).