- سخن آغازین 1
- پیش گفتار 5
- اشاره 10
- بخش نخست: کلیات 10
- طرح بحث 11
- اشاره 12
- 1-1- منطق در لغت 12
- گفتار نخست: تعاریف و مفاهیم 12
- 1- منطق 12
- 1-2- منطق در اصطلاح 13
- 2-1- اصول فقه در لغت 16
- 2- اصول فقه 16
- 2-2- اصول فقه در اصطلاح 18
- 3- رابطۀ منطق و اصول فقه 27
- 4- قضایا و تقسیمات آن 28
- اشاره 28
- 4-2- قضیه در اصطلاح منطق 29
- 4-1- قضیه در لغت 29
- 4-3- قضیه در اصطلاح اصول فقه 31
- 4-4- تقسیمات قضایا در منطق 32
- 4-5- جایگاه تقسیم قضایا به حقیقیه و خارجیه 37
- اشاره 39
- گفتار دوّم: تاریخچه قضایای حقیقیه و خارجیه 39
- 1- مبادی بحث در آثار حکمای پیش از فخر رازی 40
- 1-1- کلام ارسطو در تقسیم قضایا به اعتبار جهات 40
- اشاره 40
- 1-2- کلام فارابی 42
- 1-3- کلام ابن سینا 44
- 1-4- اختلاف دیدگاه ابن سینا با فارابی در عقد الوضع 52
- اشاره 54
- 2- شکل گیری قضایای حقیقیه و خارجیه توسّط فخر رازی 54
- 2-1- کلام فخر در «شرح عیون الحکمه» 55
- 2-2- کلام فخر در «منطق الملخّص» 56
- 3-1- کلمات موافقین 58
- 3- قضایای حقیقیه و خارجیه در آثار حکمای پس از فخر رازی 58
- اشاره 58
- 3-2- کلمات مخالفین 61
- 4- ورود و تثبیت قضایای حقیقیه و خارجیه در اصول فقه 65
- 5-1- رویکرد منطقی 68
- 5- پیشینۀ تحقیق 68
- اشاره 68
- 5-2- رویکرد اصولی 70
- بخش دوّم: قضایای حقیقیه و خارجیه در منطق صوری 72
- اشاره 72
- طرح بحث 73
- گفتار نخست: قضایای حقیقیه و خارجیه در نزد حکمای پیش از سبزواری 75
- 1- تعریف ابن سینا در منطق شفا 75
- 2- تعریف کاتبی در شمسیه 78
- 3- تعریف قطب الدّین رازی در شرح شمسیه 80
- 4- تعریف صدرالمتألّهین در لمعات المشرقیه 82
- گفتار دوّم: قضایای حقیقیه و خارجیه در نزد حاجی سبزواری 86
- اشاره 86
- 1- تعریف حاجی سبزواری در منظومه 88
- 1-2- قضیۀ ذهنیه 88
- 1-1- قضیۀ خارجیه 88
- 1-3- قضیۀ حقیقیه 89
- 2- مناقشۀ مرحوم حائری یزدی بر حاجی سبزواری 97
- اشاره 97
- 2-1- تناقض با دلائل وجود ذهنی 98
- 2-2- انقراض قضایای ضروری ذاتی 100
- 2-3- انقلاب تمام قضایای حقیقیه به ذهنیه 101
- 2-4- ایجاد دفعی افراد نامتناهی در ذهن 102
- 3- جمع بندی و دیدگاه برگزیدۀ حضرت استاد 103
- بخش سوّم: قضایای حقیقیه و خارجیه در اصول فقه 106
- اشاره 106
- طرح بحث 107
- 1- تعریف محقق نائینی 108
- اشاره 108
- گفتار نخست: تعریف قضایای حقیقیه و خارجیه 108
- اشاره 108
- 1-1- قضایای خارجیه 109
- 1-2- قضایای حقیقیه 112
- اشاره 115
- 2- تعریف امام خمینی 115
- 2-1- قضایای حقیقیه 119
- 2-2- قضایای خارجیه 121
- اشاره 122
- 3- دیدگاه حضرت استاد 122
- 3-1- واکاوی کلام امام خمینی 122
- 3-2- نظر مختار حضرت استاد 124
- 1- تفاوت در ملاک جامع بین افراد 127
- گفتار دوّم: تفاوتهای قضیۀ خارجیه با حقیقیه 127
- اشاره 127
- 2- تفاوت در قابلیت وقوع در کبرای قیاس 129
- اشاره 129
- 2-1- پاسخ محقّق نائینی به شبهۀ قیاس اقترانی شکل اول 132
- 2-2- دیدگاه نائینی پیرامون موارد خلط قضیۀ حقیقیه با خارجیه 135
- اشاره 136
- 3- تفاوت در گسترۀ علم آمر 136
- 3-1- دو نکته مهم پیرامون قضایای خارجیه 137
- 3-2- دو نکته مهم پیرامون قضایای حقیقیه 140
- 4- تفاوت در وحدت یا تغایر انشاء با فعلیت حکم 143
- 5- تفاوت از حیث نزاع در جعل سببیت 147
- 6- تفاوت در وحدت یا تغایر موضوع و علّت حکم 150
- اشاره 153
- 7- تفاوت در اختصاص یا عدم اختصاص به مشافهین 153
- 7-1- مناقشۀ امام خمینی 156
- 7-2- بررسی کلام امام خمینی 164
- 7-3- نظر حضرت استاد 166
- 8- تفاوت در لحاظ موضوع حکم و نوع تخصیص 166
- اشاره 172
- 9- تفاوت از جهت انحلال حکم بر افراد موضوع 172
- 9-1- مناقشۀ امام خمینی 173
- 10- تفاوت از جهت انحلال به قضیه شرطیه 175
- اشاره 175
- 10-1- مناقشه ه ه امام خمینی 177
- 10-2- نظر حضرت استاد 180
- 11- تفاوت در نحوۀ اقتران عقد الوضع و عقدالحمل 181
- 12- تفاوت در حکومت و ورود بر ادله اوّلیه 183
- 13- تفاوت از حیث تمسّک به عام در شبهۀ مصداقیه 186
- اشاره 186
- 13-1- ترسیم بحث 187
- 13-2- کلام محقّق خوئی 190
- 13-3- کلام محقّق روحانی 192
- 13-4- بررسی کلمات محقّقَین خوئی و روحانی 194
- 14- تفاوت در شمول طولی و عرضی حکم بر افراد موضوع 197
- بخش چهارم: جستارهای تطبیقی 199
- اشاره 199
- طرح بحث 200
- اشاره 203
- گفتار نخست: تطبیق احکام شرعی بر قضایای حقیقیه و خارجیه 203
- 1- دیدگاه محقق نائینی 204
- اشاره 204
- 1-1- بررسی دیدگاه محقّق نائینی 205
- 2- دیدگاه محقّق عراقی 206
- اشاره 206
- 2-1- بررسی دیدگاه محقّق عراقی 214
- 4- دیدگاه شهید مطهری 217
- 3- دیدگاه امام خمینی 217
- 5- جمع بندی و بیان دیدگاه برگزیدۀ حضرت استاد 218
- 1- ثمرات فقهی - اصولی 220
- گفتار دوّم: ثمرات طبقه بندی احکام به گونۀ حقیقیه و خارجیه 220
- اشاره 220
- 1-1- توسعه یا عدم توسعه اماکن خاص 220
- 1-2- صدق یا عدم صدق عنوان ربای معاملی در مکیل و موزون نوپیدا 223
- 1-3- تمسّک به استصحاب برای تقلید ابتدائی از میت 227
- 1-4- تمییز نوع روایات از حیث قابلیت وقوع در طریق استنباط 230
- 2- ثمرات تفسیری 232
- 3- ثمرات سیاسی 235
- الف) کتب 237
- کتاب نامه 237
- ب) مقالات 249
- پ) منابع رایانه ای (رایاتاری و نرم افزاری) 250
پیش گفتار
فحول علم اصول همواره از بدو تأسیس این علم، زبان منطق(1) را به عنوان وسیلۀ اصلی تبیین و تشریح مسائل اصولی برگزیده و از منطق به عنوان اصلی ترین ابزار تعلیم و تعلّم اصول فقه بهره جسته اند. منطق اسلامی سرشار از مسائل بدیع و نوآوری های جدّی علمی است که واکاوی و تأمّل در هریک از این مسائل، نقش بسیار سازنده ای در بسط و گسترش اندیشه های رفیع حکما و منطق دانان و همچنین علمای اصولی دارد.
همچون سایر علوم اسلامی، منطق دانان مسلمان را نیز به دو دستۀ متقدمین و متأخرین تقسیم می کنند. فارابی (م 339 ق) و ابن سینا (م 428 ق) چهره های ماندگار گروه نخست به شمار می آیند. شخصیتهای برجسته ای همچون شهاب الدّین سهروردی (م 587 ق)، فخر رازی (م 606 ق)، افضل الدّین کاشی (م 624 ق) و افضل الدّین خوَنجی (م 646 ق) نیز در میان متأخرین سرآمدند. اوج شکوفایی منطق اسلامی را می توان در دورۀ متأخرین؛ خاصه سده ی هفتم هجری (سیزدهم میلادی) مشاهده نمود. در این برهۀ زمانی، نوآوری های بسیاری در حوزۀ منطق صورت پذیرفت. از جمله دست آوردهای مهم منطق دانان عصر
1- (1) . Logic.