- سخن آغازین 1
- پیش گفتار 5
- اشاره 10
- بخش نخست: کلیات 10
- طرح بحث 11
- اشاره 12
- 1-1- منطق در لغت 12
- گفتار نخست: تعاریف و مفاهیم 12
- 1- منطق 12
- 1-2- منطق در اصطلاح 13
- 2-1- اصول فقه در لغت 16
- 2- اصول فقه 16
- 2-2- اصول فقه در اصطلاح 18
- 3- رابطۀ منطق و اصول فقه 27
- 4- قضایا و تقسیمات آن 28
- اشاره 28
- 4-2- قضیه در اصطلاح منطق 29
- 4-1- قضیه در لغت 29
- 4-3- قضیه در اصطلاح اصول فقه 31
- 4-4- تقسیمات قضایا در منطق 32
- 4-5- جایگاه تقسیم قضایا به حقیقیه و خارجیه 37
- اشاره 39
- گفتار دوّم: تاریخچه قضایای حقیقیه و خارجیه 39
- 1-1- کلام ارسطو در تقسیم قضایا به اعتبار جهات 40
- 1- مبادی بحث در آثار حکمای پیش از فخر رازی 40
- اشاره 40
- 1-2- کلام فارابی 42
- 1-3- کلام ابن سینا 44
- 1-4- اختلاف دیدگاه ابن سینا با فارابی در عقد الوضع 52
- 2- شکل گیری قضایای حقیقیه و خارجیه توسّط فخر رازی 54
- اشاره 54
- 2-1- کلام فخر در «شرح عیون الحکمه» 55
- 2-2- کلام فخر در «منطق الملخّص» 56
- 3-1- کلمات موافقین 58
- 3- قضایای حقیقیه و خارجیه در آثار حکمای پس از فخر رازی 58
- اشاره 58
- 3-2- کلمات مخالفین 61
- 4- ورود و تثبیت قضایای حقیقیه و خارجیه در اصول فقه 65
- 5-1- رویکرد منطقی 68
- 5- پیشینۀ تحقیق 68
- اشاره 68
- 5-2- رویکرد اصولی 70
- بخش دوّم: قضایای حقیقیه و خارجیه در منطق صوری 72
- اشاره 72
- طرح بحث 73
- گفتار نخست: قضایای حقیقیه و خارجیه در نزد حکمای پیش از سبزواری 75
- 1- تعریف ابن سینا در منطق شفا 75
- 2- تعریف کاتبی در شمسیه 78
- 3- تعریف قطب الدّین رازی در شرح شمسیه 80
- 4- تعریف صدرالمتألّهین در لمعات المشرقیه 82
- اشاره 86
- گفتار دوّم: قضایای حقیقیه و خارجیه در نزد حاجی سبزواری 86
- 1- تعریف حاجی سبزواری در منظومه 88
- 1-1- قضیۀ خارجیه 88
- 1-2- قضیۀ ذهنیه 88
- 1-3- قضیۀ حقیقیه 89
- اشاره 97
- 2- مناقشۀ مرحوم حائری یزدی بر حاجی سبزواری 97
- 2-1- تناقض با دلائل وجود ذهنی 98
- 2-2- انقراض قضایای ضروری ذاتی 100
- 2-3- انقلاب تمام قضایای حقیقیه به ذهنیه 101
- 2-4- ایجاد دفعی افراد نامتناهی در ذهن 102
- 3- جمع بندی و دیدگاه برگزیدۀ حضرت استاد 103
- بخش سوّم: قضایای حقیقیه و خارجیه در اصول فقه 106
- اشاره 106
- طرح بحث 107
- 1- تعریف محقق نائینی 108
- اشاره 108
- گفتار نخست: تعریف قضایای حقیقیه و خارجیه 108
- اشاره 108
- 1-1- قضایای خارجیه 109
- 1-2- قضایای حقیقیه 112
- اشاره 115
- 2- تعریف امام خمینی 115
- 2-1- قضایای حقیقیه 119
- 2-2- قضایای خارجیه 121
- اشاره 122
- 3- دیدگاه حضرت استاد 122
- 3-1- واکاوی کلام امام خمینی 122
- 3-2- نظر مختار حضرت استاد 124
- 1- تفاوت در ملاک جامع بین افراد 127
- گفتار دوّم: تفاوتهای قضیۀ خارجیه با حقیقیه 127
- اشاره 127
- 2- تفاوت در قابلیت وقوع در کبرای قیاس 129
- اشاره 129
- 2-1- پاسخ محقّق نائینی به شبهۀ قیاس اقترانی شکل اول 132
- 2-2- دیدگاه نائینی پیرامون موارد خلط قضیۀ حقیقیه با خارجیه 135
- اشاره 136
- 3- تفاوت در گسترۀ علم آمر 136
- 3-1- دو نکته مهم پیرامون قضایای خارجیه 137
- 3-2- دو نکته مهم پیرامون قضایای حقیقیه 140
- 4- تفاوت در وحدت یا تغایر انشاء با فعلیت حکم 143
- 5- تفاوت از حیث نزاع در جعل سببیت 147
- 6- تفاوت در وحدت یا تغایر موضوع و علّت حکم 150
- اشاره 153
- 7- تفاوت در اختصاص یا عدم اختصاص به مشافهین 153
- 7-1- مناقشۀ امام خمینی 156
- 7-2- بررسی کلام امام خمینی 164
- 7-3- نظر حضرت استاد 166
- 8- تفاوت در لحاظ موضوع حکم و نوع تخصیص 166
- اشاره 172
- 9- تفاوت از جهت انحلال حکم بر افراد موضوع 172
- 9-1- مناقشۀ امام خمینی 173
- اشاره 175
- 10- تفاوت از جهت انحلال به قضیه شرطیه 175
- 10-1- مناقشه ه ه امام خمینی 177
- 10-2- نظر حضرت استاد 180
- 11- تفاوت در نحوۀ اقتران عقد الوضع و عقدالحمل 181
- 12- تفاوت در حکومت و ورود بر ادله اوّلیه 183
- 13- تفاوت از حیث تمسّک به عام در شبهۀ مصداقیه 186
- اشاره 186
- 13-1- ترسیم بحث 187
- 13-2- کلام محقّق خوئی 190
- 13-3- کلام محقّق روحانی 192
- 13-4- بررسی کلمات محقّقَین خوئی و روحانی 194
- 14- تفاوت در شمول طولی و عرضی حکم بر افراد موضوع 197
- بخش چهارم: جستارهای تطبیقی 199
- اشاره 199
- طرح بحث 200
- اشاره 203
- گفتار نخست: تطبیق احکام شرعی بر قضایای حقیقیه و خارجیه 203
- 1- دیدگاه محقق نائینی 204
- اشاره 204
- 1-1- بررسی دیدگاه محقّق نائینی 205
- اشاره 206
- 2- دیدگاه محقّق عراقی 206
- 2-1- بررسی دیدگاه محقّق عراقی 214
- 3- دیدگاه امام خمینی 217
- 4- دیدگاه شهید مطهری 217
- 5- جمع بندی و بیان دیدگاه برگزیدۀ حضرت استاد 218
- 1- ثمرات فقهی - اصولی 220
- گفتار دوّم: ثمرات طبقه بندی احکام به گونۀ حقیقیه و خارجیه 220
- اشاره 220
- 1-1- توسعه یا عدم توسعه اماکن خاص 220
- 1-2- صدق یا عدم صدق عنوان ربای معاملی در مکیل و موزون نوپیدا 223
- 1-3- تمسّک به استصحاب برای تقلید ابتدائی از میت 227
- 1-4- تمییز نوع روایات از حیث قابلیت وقوع در طریق استنباط 230
- 2- ثمرات تفسیری 232
- 3- ثمرات سیاسی 235
- الف) کتب 237
- کتاب نامه 237
- ب) مقالات 249
- پ) منابع رایانه ای (رایاتاری و نرم افزاری) 250
زیر سؤال می برد(1) که از این بابت نوعی تناقض در کلام ایشان به چشم می خورد.
حکمای متأخر پس از علامه اعلی الله مقامه - از قطب الدین رازی رحمه الله گرفته تا علامه محمدرضا مظفّر رحمه الله و منطق دانان معاصر - به درستی(2) تقسیم ثلاثی ابهری را پذیرفته و جایگاه آن را در کتب منطق، تا عصر حاضر به خوبی تثبیت نموده اند که تفصیل این مطلب در بخش دوّم کتاب خواهد آمد.
4- ورود و تثبیت قضایای حقیقیه و خارجیه در اصول فقه
اصطلاح قضیۀ خارجیه و حقیقیه برای نخستین بار توسط شیخ اعظم مرتضی انصاری اعلی الله مقامه (م 1281 ق) وارد اصول شده است.
از جمله مزیت های فراوان شخصیت علمی شیخ انصاری اعلی الله مقامه، گرایش وی به مباحث عقلی و فلسفی است که پس از وی نیز به شاگردان بزرگوارش منتقل شد. با همت وی، مباحث عقلی و فلسفی وارد مسائل علم اصول شد و توسط دانش آموختگان مکتب او روز به روز افزون گشت. البتّه در این میان پرسشی مطرح است و آن این که شیخ انصاری رحمه الله علوم عقلی را کجا فرا گرفته است؟
مرحوم شیخ رحمه الله حدود چهار سال در کاشان، شاگرد مرحوم ملا احمد نراقی رحمه الله
1- (1) . کلام وی در شرح شمسیه چنین است: «و اعلم: أن المعنی المتعارف بین الجمهور من قولنا: کلّ (ج) (ب) انّ کلّ واحد مما یقال علیه (ج) - امّا تحقیقا و امّا فرضا، سواء کانت الجیمیه ذاته أو صفته، و سواء کانت دائمه أو غیر دائمه، و سواء کان موجودا فی الخارج أو فی العقل أو فی الفرض الذهنی - فما لا یمتنع وجوده لذاته فهو (ب)... هذا تحقیق هذا الموضوع، و طوّلنا الکلام هاهنا لغلط المصنف و جماعه من المتأخرین فیه.» (پیشین، صص 254-255).وی در آثار دیگر خویش نیز بر این مطلب تاکید نموده است: «أن الموضوع فی القضیه الکلیه لا یؤخذ بحسب الوجود الخارجی لا غیر کما ذهب إلیه قوم من الأوائل بل هو أعم من ذلک و هو ما یصدق علیه الموضوع سواء کان موجودا فی الخارج أو مفروضا فیه لا مطلقا بل مع إمکان اتصافه بالموضوع بحیث لا یدخل فیه الأفراد الممتنعه کما ذهب إلیه قوم غیر محققین أیضا.» (علامه حلّی، الجوهر النضید، ص 55).
2- (2) . زیرا حقیقتاً ابهری و پیروانش هر قضیه ای را قضیۀ خارجی نمی دانند تا اشکال شیخ الرئیس رحمه الله و به تبع وی خواجه نصیر رحمه الله و پیروانش بر ایشان وارد باشد.