سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 2 صفحه 593

پس در این مورد، ایشان«اصاله البرائه» را می آورد و حکم می کند به اینکه«لا یجب اکرامه».

اما اگر همین«اکرم کل عالم» در موقعیّتی از ناحیۀ مولا وارد شد که زید تلبس به مبدأ فعلی داشت؛ یعنی در حالی که«کان متلبسا بالعلم» از ناحیه مولا«اکرم کل عالم» آمد، اما شما زید را اکرام کردید، حکم مولا را اجرا کردید و اگر با«انقضی عنه المبدأ» مواجه شدید، با اینکه مبدأ از این منقضی شده و این با نسیان یا کسالت همه چیز را فراموش کرده و از دست داده است. اینجا درست است که شما شک دارید در اینکه وجوب اکرام دارد یا نه؟ لکن به تعبیر ایشان می فرمایند: «قضیه الاستصحاب وجوب الاکرام»؛ یعنی در خود وجوب اکرام یک استصحابی جاری می شود، می گوییم که این زید دیروزی که«لم ینقض عنه المبدأ کان واجب الاکرام بلا اشکال»، الان که«انقضی عنه المبدأ»، شک داریم در اینکه وجوب اکرامش باقی هست یا باقی نیست؟ استصحاب وجوب اکرام را جاری می کنیم و حکم می کنیم به اینکه وجوب اکرام بقاء ثابت است و به قوت خودش باقی است.

پس با اینکه، در هر دو صورت شما شک در این معنا دارید که«هل یجب الاکرام أم لا»؟ و منشأ شکتان هم در هر دو صورت یک چیز است و آن این است که نمی دانید که مشتق برای خصوص متلبس وضع شده یا برای اعم؟ شک شما و ریشۀ شک شما در هر دو مسأله یکسان است، مع ذلک در مسألۀ اول«اصاله البرائه» و در مسألۀ دوم استصحاب وجوب اکرام جاری می شود.

عدم جریان استصحاب در شبهات مفهومیه

بعض الاعلام(ره) می فرمایند: این بیان ایشان در رابطۀ با آن فرض اول مورد قبول است؛ یعنی اصاله البرائه جاری می شود، اما در رابطۀ با فرض دوم، قبول نداریم این فرمایش را و ریشۀ قبول نداشتن ما، فرمایشی است که شیخ انصاری(ره) در اواخر کتاب استصحاب فرموده و آن حرف به صورت کلی عبارت از این است که در شبهات مفهومیه استصحاب جریان پیدا نمی کند، مقصود از شبهات مفهومیه، غیر از شبهات حکمیه و موضوعیه است. شبهات مفهومیه؛ یعنی آنجایی که شما در یک مفهومی تردید داشته باشید، در یک مفهومی شک داشته باشید و این مثالهای زیادی دارد در فقه، از جمله در رابطۀ با مسألۀ مغرب، که آیا مغرب شرعی عبارت از استتار قرص خورشید است یا مغرب شرعی عبارت از ذهاب حمرۀ مشرقیه«عن قمه الرأس» است؟ اینطوری که در شرح لمعه ملاحظه فرموده اید. به عبارت آنها تردید تقریبا در پانزده دقیقه است، بین استتار قرض و بین ذهاب حمرۀ مشرقیه تردید است، در اینکه آیا مغرب شرعی آن استتار است یا مغرب شرعی ذهاب حمرۀ مشرقیه است و به تعبیر دیگر آیا مفهوم کلمۀ نهار، مفهوم کلمۀ روز تا چه موقع ادامه دارد؟ آیا مفهوم کلمۀ نهار به استتار قرص از بین می رود و زوال تحقق پیدا می کند یا بعد از استتار قرص هم عنوان نهار باقی است تا ذهاب حمرۀ مشرقیه عن قمه الرأس؟ و به عبارت دیگر، آیا در این فاصلۀ پانزده