سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 2 صفحه 594

دقیقه در ماه رمضان، روزه واجب است به اعتبار اینکه که جزء نهار شناخته می شود یا اینکه در این فاصله روزه واجب نیست برای اینکه با استتار قرص، نهار پایان پیدا کرد و دیگر روزه غیر روز در ماه رمضان وجوب ندارد؟ مثالهای متعددی در فقه در این رابطه داریم.

در شبهات مفهومیه هم مرحوم شیخ انصاری(ره) قائل شده اند و هم بعض الاعلام(ره) تبعا له، که استصحاب جریان پیدا نمی کند، نه استصحاب موضوعی و نه استصحاب حکمی. الان که استتار قرص تحقق پیدا کرد، پنج دقیقه از استتار قرص گذشته، شما مردد هستید در مفهوم نهار، نهار تا کی ادامه پیدا می کند؟ الان که پنج دقیقه گذشت، آیا کسی می تواند بگوید: من استصحاب بقاء وجوب صوم را جاری می کنم برای اینکه نیم ساعت قبل، بیست دقیقه قبل، قطعا روزه بر من واجب بود، الان شک می کنم که روزه واجب است یا واجب نیست؟ انسان در بادی نظر چه مانعی دارد که استصحاب بقاء وجوب صوم را جاری کند؟

جوابش این است که در استصحاب، بقاء موضوع شرط است. و به عبارت دیگر: قضیۀ متیقنه و قضیۀ مشکوکه شما باید به تمام معنی اتحاد داشته باشد و اگر شما استصحاب بقاء وجوب صوم را بخواهید جاری کنید، این قضیۀ متیقنتان با قضیۀ مشکوکه دوتاست، به خاطر این که آن زمانی صوم واجب بود که«کان من النهار» به علت اینکه جزئی از نهار بود، وجوب صوم تحقق داشت، اما الان جزئیّت از نهار برای شما مشکوک است، نمی توانید حکمی را که برای جزء متیقن نهاری به نام وجوب صوم بار شده، برای یک موضوع دیگر اثبات کنید و آن جزء مشکوک«انّه نهار أم لا» است. لذا استصحاب حکمی می خواهید جاری کنید، روی عدم احراز موضوع این استصحاب جریان ندارد.

اما اگر استصحاب موضوعی بکنید، بگویید: خود عنوان نهار را استصحاب کنیم، نفس عنوان نهار، می گوییم: ده دقیقه قبل«کان نهارا قطعا» و الان ما شک داریم در اینکه«نهار ام لا»؟ استصحاب بقاء نهاریت را جاری کنیم، این استصحاب هم درست نیست. استصحاب موضوع هم درست نیست، برای اینکه شما خودتان را حساب کنید، ببینید آیا در یک مطلب خارجی شما تردید دارید؛ یعنی اگر از شما بپرسند الان چه وقت است؟ شما چه جواب می دهید؟ می گویید: استتار قرص تحقق پیدا کرده و زوال حمرۀ مشرقیه قطعا تحقق پیدا نکرده. پس از نظر واقعیت خارجیه هیچ گونه تردید و شکی برای شما وجود ندارد. می دانید که استتار قرص شده، پنج دقیقه از استتار گذشته، ده دقیقه به زوال حمرۀ مشرقیه باقی است. پس در چه تردید دارید؟ در مفهوم نهار شما تردید دارید. در موضوع له لفظ نهار ولو به لحاظ شرعی شما تردید دارید، تردیدتان این است که اصلا«ما وضع له لفظ النهار و لو فی لسان الشارع» آیا حدش استتار است یا حدش ذهاب حمره مشرقیه است؟ پس چون در یک مطلب خارجی شما شک و تردید ندارید، شما چه چیزی را استصحاب می کنید؟

بله وقتی که انسان در یک اتاق تاریک نشسته نمی داند که زوال حمره مشرقیه شده یا نشده