سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 103

تمامی واجبات مشروط، می گوید: همین الانی که مولا گفت: «ان جائک زید فاکرمه»، تکلیف تحقّق دارد، منتها مکلّف به اکرام«علی تقدیر المجیء» است. اما وجوب الاکرام و بعث و تحریک اعتباری متوجه به اکرام، همین الان گریبان مکلّف را گرفته است. گفتیم طبق فرمایش مرحوم شیخ، الان ما مکلّف به نماز مغرب و عشا هستیم، همین الان تکلیف تحقّق دارد، منتها مکلّف به مقیّد به غروب شمس است، مکلّف به مقیّد به ذهاب حمرۀ مشرقیه است. اما«اصل التکلیف» توقف بر غروب شمس ندارد و الان این تکلیف فعلیت دارد.

نظر محقق عراقی(ره) در رجوع قید به هیئت

فرمایش مرحوم محقّق عراقی هم در حقیقت به همین برمی گردد، منتها با یک فرق. مرحوم شیخ بعث و تحریک را عبارت از حکم می دانست و می گفت: الان تحقّق دارد. اما مرحوم محقّق عراقی می گوید: بعث و تحریک الان تحقّق ندارد، اما حکم که بعث و تحریک نیست! وجوب که عبارت از بعث و تحریک نیست! وجوب عبارت از آن ارادۀ نفسانیه است و آن ارادۀ نفسانیه الان هم وجود دارد. پس مرحوم محقّق عراقی روی تفکیکی که بین بعث و تحریک و بین وجوب و حکم قایل است، ضمن این که بعث و تحریک را معلّق به مجیء زید می داند، همان طوری که مشهور قائلند. اما در عین حال، می فرماید: حکم معلّق به مجیء نیست برای این که حکم بعث و تحریک نیست بلکه حکم عبارت از آن ارادۀ مظهره است و ارادۀ مظهره تا نباشد، «ان جائک زید فاکرمه» نمی تواند از مولا صادر شود و تحقّق پیدا کند.

پس در حقیقت ایشان می گوید: همین الان تکلیف به نماز مغرب و عشا وجود دارد در حالی که بعث و تحریک نسبت به نماز مغرب و عشا وجود ندارد. «اما التکلیف امر و البعث و التحریک امر آخر». پس شیخ انصاری استاد الکل و همین طور مرحوم محقّق عراقی روی این معنا توافق دارند که قبل از آنکه وقت داخل شود، قبل از آنی که مجیء زید در«ان جائک زید فاکرمه» تحقّق پیدا کند، «التکلیف متحقّق»، منتها شیخ می گوید: تکلیف همان بعث و تحریک است و متحقّق است برای این که قید به ماده می خورد، نه به هیئت. اما محقّق عراقی می فرماید: قید به هیئت می خورد، بعث و تحریک در آن تعلیق است، منتها چون حکم غیر از بعث و تحریک است بلکه اراده مظهره است و چون اراده تحقّق دارد، پس حکم تحقّق دارد.

نظریۀ استاد در معنای حکم

اما در مقابل این دو بزرگوار، مسأله این است که قبل از آنکه غروب شمس محقق شود، «لا