سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 104

تکلیف، لا وجوب، لا بعث، لا تحریک» تحقّق ندارد. نه فرمایش مرحوم شیخ درست است برای این که ما قید را به هیئت می زنیم نه به ماده و نه فرمایش مرحوم محقّق عراقی درست است برای این که ما حکم را همان بعث و تحریک می دانیم«لا شیئا آخر» و بعث و تحریک هم که در آن تعلیق تحقّق دارد.

پس قبل از آن که غروب شمس شود، نسبت به نماز مغرب و عشا هیچ مسأله ای به نام حکم، به نام بعث و تحریک وجود ندارد. در مثال«ان جائک زید فاکرمه»، هم قبل از آنکه مجیء زید تحقّق پیدا کند، هیچ مسأله ای وجود ندارد. فقط یک انشائی از نظر مولا صادر شده، منشأ آن بعث و تحریک معلّق است و فرض این است که معلّق علیه هنوز تحقّق پیدا نکرده است.

مبنای مشهور در مقابل شیخ اعظم و محقق عراقی

روی مبنای مشهور«فی مقابل الشیخ و فی مقابل محقّق العراقی»، یک اشکالی پیش آمده که در این باب مشکله ای است. به آن اشکال اشاره می کنم، شاید توضیح بیشتر را بعد بیان کنیم. اشکال این است: (در مقابل شیخ و محقّق عراقی) شما می گویید: الان که مجیء زید واقع نشده، هیچ چیزی تحقّق ندارد. حکم، تکلیف، بعث و تحریک هیچ چیزی در کار نیست. سؤال: اگر«اکرام زید بعد المجیء»، توقف بر یک مقدمه ای داشته باشد که آن مقدمه الان امکان تحصیل دارد، امکان تهیه دارد.

اما اگر ما این مقدمه را الان تهیه نکنیم، بعد از آنکه زید آمد، دیگر امکان تهیه ندارد.

فرض کنیم که زید روز جمعه مثلا مجیئش می خواهد تحقّق پیدا کند. روز جمعه هم بازارها و دکانها بسته است. اگر زید روز جمعه وارد شد، به اعتبار این که دست انسان بسته است، راهی برای اکرام زید ندارد. اما امروز که پنج شنبه است، دکانها باز و امکان تهیۀ مقدمات از گوشت و برنج و امثال ذلک هست اما اگر صبر کنیم تا فردا مجیء زید تحقّق پیدا کند، دیگر اکرام زید برای ما ممکن نیست، دیگر راهی نداریم که او را اکرام کنیم؛ اما اگر امروز مقدمات را تهیه کنیم، بله فردای جمعه که زید وارد شد، خیلی هم قدرت داریم که او را پذیرایی کنیم و اکرامش کنیم. سؤال و اشکال متوجه به مشهور این است، می گویند: شما روز پنج شنبه می گویید: باید این مقدمات را تهیه کند یا نباید تهیه کند؟ اگر می گویید: باید تهیه کند، این باید، از راه وجوب مقدمه است. وقتی ذی المقدمه واجب نیست در روز پنج شنبه، چطور شما می گویید: مقدمه اش واجب است؟ روز پنج شنبه که می گویید:

نه حکمی است و نه وجوبی است و نه بعثی است و نه تحریکی.

پس چه سبب می شود که ما او را الزام کنیم، به این که مقدمات اکرام را تهیه کند؟ وقتی ذی المقدمه وجوب پیدا نکرده هنوز، وقتی که تکلیف متعلق به ذی المقدمه هنوز نیامده، چطور گریبان این عبد را بگیریم و بگوییم: بر تو لازم است که مقدمات را تهیه کنی و اگر بگوییم: لازم نیست