سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 112

انسان را به دکان قصابی و به«شراء اللحم» می رساند، فقط اختلاف در فایده است. اما از نظر اصل بعث و تحریک و این که بعث و تحریک مسبوق به ارادۀ تشریعیه است و ارادۀ تشریعیه هم دارای مبادی و مراحل قبلی است، بین مقدمه و ذی المقدمه هیچ فرقی نمی کند. لذا خیال نشود که قایل به ملازمه می خواهد یک تحمیلی را به مولا داشته باشد! قایل به ملازمه از راه ملازمه کشف می کند که مولایی که ذی المقدمه را واجب کرده، خود این مولا مقدمه را هم بنابر قول به ملازمه واجب کرده است. آن کسی هم که ملازمه را منکر است، می گوید: هیچ ضرورتی ندارد مولایی که ذی المقدمه را واجب کند، مقدمه را هم واجب کند! همان لابدیت عقلیه برای اتیان به مقدمه کافی است.

وجود یا عدم سریان از ذی المقدمه به مقدمه

پس نتیجه این طور شد که این تعبیری که انسان ملاحظه می کند و در بادی نظر به ذهنش می آید که وجوب مقدمه سریانی است از وجوب ذی المقدمه و وجوب ذی المقدمه، علیّت برای وجوب مقدمه دارد، مثل علیّت نجاست ید برای انفعال ماء قلیل، مسأله این طور نیست. مسألۀ علیّت و قهر و جبر در کار نیست، با این که حاکم به ملازمه«علی تقدیر قول بها هو العقل»، معذلک عقل به عنوان یک کاشف مطرح است، نه به عنوان تحمیل یک حکم قهری و جبری بر مولا که چنین بگوید: تو ذی المقدمه را واجب کردی، اینجا دو حکم وجود پیدا کرد، ولو این که توی سرت هم بزنی و بگویی دو حکم وجود ندارد، لکن دو حکم قهرا بر تو تحقّق پیدا کرد. مسأله حتی بنابر قول به ملازمه هم این طور نیست. وقتی که این مقدمه روشن شد، می گوییم: حالا که سریان و ترشح و امثال ذلک کنار رفت، نه ارادۀ متعلقۀ به مقدمه معلول ارادۀ متعلقۀ به ذی المقدمه است و نه وجوب مقدمه سریانی از وجوب ذی المقدمه است، مسألۀ علیّت و معلولیّت، تولد و ما یتولّد منه مطرح نیست.

عقل در موارد معمولی حکم به ملازمه می کند غیر از این موردی که محل اشکال به مشهور است، در موارد معمولی چرا عقل حکم به ملازمه می کند؟ آیا ملاک حکم عقل روشن است یا روشن نیست؟ وقتی عقل حکم به ملازمه می کند با توجه به یک ملاک و معیاری که در اختیارش هست حکم می کند. چرا بنابر قول به ملازمه می گوید: «المقدمه واجبه شرعا»؟ علتش را بیان می کند. مثل علتهای منصوصه ای که در روایات هست، اینجا خود عقل علت حکمش را بیان می کند، می گوید:

برای این که مأموربه مولا باید در خارج تحقّق پیدا کند و این مأموربه بدون این مقدمه امکان تحقّق ندارد، نمی شود بدون این مقدمه مأموربه مولا در خارج تحقّق پیدا کند، این ملاک برای وجوب مقدمه است. اگر این ملاک شد، در رابطۀ با جواب از اشکالی که بر مشهور، - مشهور فی مقابل الشیخ و فی مقابل المحقّق العراقی - اشکالی که شده ما از همین راه می آییم جواب می دهیم.