سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 136

ندارد و الان هم متحقق است. اما بحث در این است که اراده الان تحقق دارد یا ندارد؟ اراده آن مرتبۀ کامله است؛ شما می گویید: شرط تحقق آن مرتبۀ کامله، آمدن فردا است. فردا اراده پیدا می شود و اگر فردا اراده پیدا شد، تعلقش به مسافرت، تعلق به یک امر حالی می شود. اما آن که مورد بحث است، این است که اراده الان باشد، شوق مؤکّد الان وجود داشته باشد، لکن مرادش مقیّد به زمان آینده باشد.

پس اگر مقصود شما از شرطیت زمان متأخّر شرطیت این زمان برای تبدّل مرحلۀ نقص به مرحلۀ کمال است، حرفی نداریم و با ادعای ما منافات ندارد. اما اگر بخواهید بگویید: نه، در عین اینکه امروز شوق مؤکّد بنام اراده تحقق پیدا کرده، معذلک آمدن فردا برای تحقق مراد شرطیت دارد، برای تحریک این شوق للعضلات نحو المراد. می فرماید: ما این را نمی توانیم بپذیریم، برگشت این به تفکیک معلول از علت است و منافات با آن چیزی دارد که اراده را جزء اخیر از علت تامه می دانند.

شما با یکی از این دو مخالفت می کنید: یا می خواهید بگویید اراده جزء اخیر از علت نیست، با اینکه اراده آمده باز هم یک شرط دیگری در کار است؟ یا می خواهید بگویید در عین اینکه علت کامل شده، معذلک معلول منفکّ از علت است و فاصلۀ زمانی بین معلول و علت وجود دارد، لذا نمی توانیم ما این معنا را بپذیریم.

نحوۀ سببیت اراده

بعد می فرمایند: اصولا یک نکته ای در کار هست و آن نکته این است که سببیت اراده، با سببیت سایر اسباب خارجیه، یک فرقی بینشان وجود دارد. در اسباب خارجیه امکان دارد که یک چیزی سببیت داشته باشد، اما تأثیر این سبب موجود در خارج، مشروط به یک شرطی باشد. مثلا نار سببیت برای احراق دارد، ممکن است که نار وجود پیدا کند، اما شرط تأثیرش در احراق که مثلا عبارت از محاذات و مجاورت باشد، آن شرط تحقق پیدا نکند و روی عدم تحقق شرط محاذات و مجاورت، این نار نتواند تأثیر در احراق کند، با اینکه از نظر وجود خارجی در رابطۀ با نار هیچ کمبودی وجود ندارد و هیچ نقصی در وجود خارجی اش تصوّر نمی شود. پس در اسباب خارجیه این معنا ممکن است که سببی بوجوده الخارجی سببیت داشته باشد، اما تأثیرش مشروط به یک شرط باشد، که اگر آن شرط تحقق نداشته باشد، نتواند تأثیر کند.

اما در مسألۀ اراده که یک طرفش ارتباط به نفس دارد، یعنی به قوۀ شوقیه و یک طرف دیگرش ارتباط به قوۀ عاملۀ منبعثۀ فی العضلات و الجوارح دارد، اینجا دیگر جای این حرفها نیست، نمی توانیم بگوییم که وقتی قوۀ شوقیه به مرحلۀ کمال رسید، قوۀ شوقیه به مرحلۀ تأکّد رسید، معذلک شرط محرّکیتش للعضلات، عبارت از یک زمانی است که فردا می خواهد تحقق پیدا کند.