سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 155

است، شرط حاصل نشده است. مانع و عدم تحقّق شرط بعد از اراده موجود است. اراده هم که آمد، در تحقّق اراده هیچ تردیدی نداریم، معذلک می بینیم مراد حاصل نمی شود. برای این که مانعی در کار است. مانع بعد از اراده، عدم تحقّق الشرط بعد از اراده است.

اگر اراده جزء اخیر علت تامه باشد دیگر معنا ندارد که مانع از تحقّق مراد شود، یا عدم الشرط سبب عدم تحقّق مراد شود. در آنجایی که مثلا دست شما را یک کسی گرفته و رها نمی کند و نمی گذارد فرار کنید، شما اراده دارید که دست را حرکت دهید و از دست او خلاص شوید. نه تنها اراده دارید، یک ارادۀ قویّۀ کامله هم دارید؛ تلاش و سعی هم می کنید که دست را حرکت دهید و از دست ظالم تخلّص پیدا کنید. معذلک به دنبال ارادۀ شما مراد تحقّق پیدا نمی کند، قدرت و نیروی ظالم به شما اجازه نمی دهد که شما دست را حرکت دهید و از دست او تخلّص پیدا کنید. آیا در این مورد می توانیم بگوییم اراده ای وجود ندارد؟ کسی که این همه تلاش می کند که خودش را از دست ظالم نجات دهد و دستش را از دست او بیرون بیاورد و فرار کند، آیا می توانیم بگوییم اراده ندارد؟ این مثل آن آدمی نیست که در حال اختیار دستش را حرکت می دهد. او اراده دارد حرکت عضلات را، اما این شخص حرکت عضلات را اراده ندارد. یا وجدانا اراده ای که در این وجود دارد، به مراتب قوی تر است از آن اراده ای که انسان در حال اختیار دست خودش را حرکت می دهد و عضلات را تحریک می کند. اما با اینکه اراده کاملا قوی است، معذلک وجود مانع نمی گذارد که مراد تحقّق پیدا کند. در موارد زیادی این معنا هست.

بیان یک مثال بر نحوۀ تعلق اراده بر مراد

فرض کنید گاهی انسان اراده می کند یک شیء سختی را مثلا یک سنگ خیلی محکمی را بشکند، ولی هرچه تلاش می کند و هرچه انسان اعمال نیرو و قدرت می کند آن سنگ شکسته نمی شود، بگوییم: حالا که سنگ شکسته نشد، این دلیل بر این است که شما ارادۀ شکستن سنگ را نداشتید، اگر اراده می داشتید، اراده چون جزء اخیر علت تامه بود، باید به دنبال ارادۀ شما، شکستن سنگ حاصل شود، «فحیث انّه لم یحصل» مثل سایر مواردی که معلول تحقّق پیدا نمی کند، ما کشف کنیم از این که علتی وجود نداشته است. علت چه بوده است؟ از عدم انکسار این سنگ سخت، کشف کنیم که ارادۀ شما به کسر این سنگ اصلا متعلق نشده و الاّ اگر متعلق شده بود، چرا معلول حاصل نشد؟ چرا به دنبال اراده مراد تحقّق پیدا نکرد؟

پس اشتباه نشود آن نکتۀ اساسی که در جواب مرحوم محقّق اصفهانی بیان کردیم، در اینجا که نزدیک ترین مورد به مسألۀ علیّت و معلولیت است، جواب این است که لازمۀ این که اراده جزء اخیر