سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 163

اختیار عبد است، نه در اختیار مولا؛ پس مولا چه کار کند؟ نمی تواند همانطوری که اراده اش متعلق به فعل خودش بود، یک چنین اراده ای متعلق به فعل عبد شود، آن هم«عن اختیار العبد». لذا اینجا مسألۀ تسبیب مطرح می شود، مولا می بیند که راه چاره منحصر به این است که یک دستوری صادر کند و یک بعثی از ناحیۀ مولا تحقق پیدا کند که این بعث محرک برای عبد است و داعی برای عبد است و تحریک می کند او را به انجام مأموربه. در نتیجه ارادۀ تکوینیۀ مولا متعلق به بعث می شود، نه متعلق به«صدور العمل من العبد اختیارا» اراده اش تعلق می گیرد به این که امر صادر کند، دستور صادر کند، فرمان دهد. و چون ما در ارادۀ تکوینیه گفتیم که اراده جزء اخیر از علت تامه است، لازمۀ آن حرف اینجا این است که این اراده ای که از مولا تعلّق به بعث می گیرد، لا محاله باید بعثش، بعث فعلی باشد، دستور فی الحال باشد، فرمان در حال تحقق پیدا کند و الاّ اگر بخواهد اراده متعلق به بعث استقبالی شود، همان تفکیک اراده از مراد در ارادۀ تکوینیه تحقق پیدا می کند. برای این که آن تالی فاسد تحقق پیدا نکند، اراده اش متعلّق می شود که الان دستور صادر کند به این که«ادخل السوق و اشتر اللحم» که تکلیف، تکلیف فعلی و بعث هم فعلی است؛ برای این که این بعث متعلّق ارادۀ مولا است و نمی شود تفکیک اراده از مراد؛ پس بعث فعلی شد. حالا که بعث مولا فعلی شد، انبعاث هم باید فعلی باشد. نمی شود بعث فعلیت داشته باشد و انبعاث تحقق پیدا نکند، برای این که این بعث و انبعاث مثل کسر و انکسار می ماند. آیا می شود کسر تحقق پیدا کند؟ و انکسار متوقف بر زمان بعد باشد؟ الان«کسره الکوز» بگوید، اما انکسارش دو روز بعد تحقق پیدا کند؟ اگر کسر تحقق پیدا کرد، بلافاصله انکسار هم تحقق پیدا می کند؛ بعث و انبعاث هم همین حالت را دارد.

تلازم بعث فعلی با انبعاث فعلی

اگر«بعث صادر من المولی» به لحاظ این که متعلق ارادۀ مولاست یک بعث فعلی باشد، لا محاله باید انبعاثش هم فعلیت داشته باشد؛ و اگر بخواهد انبعاث فعلیت داشته باشد، باید واجب، واجب منجّز باشد، واجب فی الحال باشد و الاّ واجب فی الاستقبال، انبعاثش در استقبال می خواهد تحقق پیدا کند و در نتیجه بین بعث و انبعاث تفکیک و جدایی تحقق پیدا می کند. پس در نتیجه در ارادۀ تشریعیه که واجب معلّق محل بحث ما هم در رابطۀ با همین ارادۀ تشریعیه است، در اینجا باید بگوییم: یا بعث تحقق ندارد! یا اگر بعث فعلی تحقق پیدا کرد انبعاثش هم باید فعلی باشد؛ بعث فعلی و انبعاث استقبالی مثل کسر فعلی و انکسار استقبالی می ماند؛ چطور آنجا تصوّر تفکیک بین کسر و انکسار نیست، اینجا هم تصوّر جدایی بین بعث و انبعاث نمی شود در کار باشد. پس در نتیجه واجب معلّق که حقیقتش به این برمی گردد که بعث الان باشد اما انبعاث فردا تحقق پیدا کند، این یک امر غیر