سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 164

معقول و امر مستحیلی به نظر ایشان خواهد بود. این فرمایش ایشان و خلاصۀ بیان ایشان در ارادۀ تشریعیه و در خصوص همین محل بحث و واجب معلق است.

تفاوت بعث و انبعاث اعتباری با بعث و انبعاث تکوینی

لکن جوابهای متعددی این فرمایش ایشان دارد؛ یک جواب این است که یک خلطی در کلام شما و در بیان شما شده. این که شما می فرمایید: بعث نمی تواند جدای از انبعاث باشد، کدام بعث و انبعاث را می فرمایید؟ ما دو جور بعث و انبعاث داریم. یک بعث و انبعاث حقیقی و خارجی و تکوینی داریم که بعث تکوینی این است، که مولا بیاید با آن قوّۀ قاهرۀ خودش دست عبد را بگیرد و او را بکشد و وادارش کند به این که مأموربه را در خارج انجام دهد، این بعث حقیقی است، بعث تکوینی است. در این بعث تکوینی بین بعث و انبعاث هیچ گونه تفکیک و فاصله ای وجود ندارد. و آن که با مسألۀ کسر و انکسار مشابه است، این بعث و انبعاث تکوینی است. برای خاطر این که این کسر و انکساری هم که شما مثال می زنید و مثلا این را مقیس علیه قرار می دهید، کدام کسر و انکسار است که«لا یتحقق انفکاک بینهما»؟ کسر واقعی و تکوینی؟ نمی شود الان ظرف را شما بشکنید، اما بگویید: انکسار برای ظرف حاصل نشده، انکسار فردا تحقق پیدا می کند. در تکوینیات مسأله به همین صورت است که شما بیان می کنید. در بعث و انبعاث تکوینی هم مسأله همین طور است. اگر واقعا مولا دست عبد را گرفت و کشید و او را وادارش کرد به انجام مأموربه، دیگر نمی توانیم بگوییم «من ناحیه المولی» بعث تحقق پیدا کرده، اما انبعاث حاصل نشده.

اما نوع دوم بعث و انبعاث، عبارت از بعث اعتباری است. آن که شما دربارۀ مفاد هیأت افعل بحث کردید، آن که با طول و تفصیلش از آن گذشتید، گفتید: «هیأت افعل یدل علی البعث»، اما کدام بعث مفاد هیأت افعل است؟ بعث تکوینی است؟ یعنی هیأت افعل مثل یک چماق تکوینی است که عبد را وادار به انجام مأموربه می کند؟ یا بعث همان است که عقلاء از آن تعبیر به فرمان و دستور می کنند؟ و ما در اصطلاح فقه و اصول از آن تعبیر به امر می کنیم. آیا امر عبارت از یک بعث تکوینی است؟ یا این که نه عقلاء وقتی که دیدند مولا با شرائط خودش یک دستوری از آن صادر شد، آن هم به صورت یک دستور الزامی، اینجا می گویند: عبد باید در مقابل این دستور پاسخگو باشد، باید اطاعت کند امر مولا را. اما این طور نیست که در خارج یک قوّۀ قاهریه ای این عبد را بلااختیار به جانب مأموربه و انجام مأموربه سوق دهد و مأموربه بلااختیار از عبد تحقق پیدا کند.

پس بعثی که مفاد هیأت افعل است، این را شما نباید با کسر تکوینی مقایسه کنید؛ با بعث تکوینی هم کسی حق ندارد مقایسه کند. بعث تکوینی و وادار کردن با نیروی قاهرۀ تکوینی یک مطلب