سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 167

در رابطۀ با او ندارد، پیداست که چنین بچه ای معمولا امر پدر را انجام نمی دهد و داعی و محرّک به انجام امر پدر در او تحقق پیدا نمی کند.

پس بیان امام بزرگوار(ره) به این برمی گردد که در همان مواردی هم که به دنبال بعث، انبعاث تحقق پیدا می کند، مسألۀ علیّت و معلولیّت نیست. بعث علت برای انبعاث نبوده، بعث فقط زمینه ای ایجاد کرده و آن که تحریک کرده است عبد را برای انجام مأموربه، همان خوفها و طمعها و علاقۀ به پاداش و ترس از عقوبتها و مراتب جهنم است که او را وادار کرده به این که مأموربه را در خارج انجام دهد.

دو تا مطلب دیگر هم با ایشان داریم. یک مطلبش را مرحوم آخوند در کتاب کفایه اشاره کرده که ظاهرا هم غیر از ایشان کسی این مطلب را ذکر نکرده است. یک مطلب دیگر هم غیر از حرف مرحوم آخوند هست. حالا حرف مرحوم آخوند را بیان می کنیم، آن مطلب دیگر موکول به بعد«ان شاء الله».

عدم رابطۀ علی و معلولی بین بعث و انبعاث

مرحوم آخوند کانّ حرفهایی که ما ذکر کردیم، اینها را«کان لم یکن» فرض کرد. ایشان این طوری صحبت می کند با تکیه بر آن حرفی که در درس گذشته در باب علت و معلول ذکر کردم، که علت و معلول از نظر زمان بینشان تقارن تحقق دارد و حتّی یک لحظه تقدّم و تأخّر زمانی بین علت و معلول وجود ندارد، تقدّم و تأخّرشان صرفا تقدّم و تأخّر رتبی است، نه تقدّم و تأخّر زمانی. آن وقت با تکیۀ بر این حرف، مرحوم آخوند این طور می فرمایند، می فرمایند: اینجاهایی که مولا بعث می کند و بلا فاصله انبعاث تحقق پیدا می کند. سؤال این است که اگر بعث و انبعاث مثل نار و حرارت باشد، باید حتّی یک لحظه فاصلۀ زمانی بین بعث و انبعاث تحقق نداشته باشد. اگر مسأله روی علیّت و معلولیّت پیاده شد، باید تقارن زمانی به تمام معنا تحقق داشته باشد؛ حالا خارج را شما ملاحظه کنید، آیا وقتی که مولا به عبدش می گوید: «ادخل السوق و اشتر اللحم» معمولا یک دقیقه نیم دقیقه دو دقیقه بین این بعث و انبعاث فاصله نیست یا هست؟ به حسب خارج که نگاه می کنیم، می بینیم این مقدار فاصله وجود دارد. این طور نیست که تا مولا گفت: «ادخل السوق و اشتر اللحم» دیگر عبد اصلا خواه ناخواه خودش را در حال حرکت به طرف بازار دید؛ نه، عبد یک دقیقه دو دقیقه کمتر یا بیشتر بین بعث و انبعاث به حسب خارج فاصله وجود دارد. شما این فاصله را چه طوری حلش می کنید؟

اگر مسأله، مسألۀ علیّت و معلولیّت است، حتی یک لحظۀ زمانی نباید بین علت و معلول فاصله وجود داشته باشد، در حالی که وجدانا خارجا بین بعث و انبعاث حداقل مختصر زمانی فاصله