سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 199

به حسب تعبیر و ظاهر عرفی عبارت و موازین ادبیّت فهمیدیم که قید به مادّه برمی گردد، به لحاظ این که ظاهر کلام حجّت است و آنچه را که عرف از کلام مولا می فهمد، این حجّیت دارد، ما آثار مترتب بر قید مادّه را مترتب می کنیم. اگر از قرائن خارجیه و شواهد دیگر برای ما روشن شد که این قیدی که در کلام مولا آمده است مربوط به هیأت یا مادّه است؛ نه به نحو علم قطعی، به همان مقداری که از نظر عقلاء حجّیت دارد و در محاورات روی او تکیه می شود، اگر این مطلب روشن شد، مسأله ای ندارد، قید راجع به هیأت آثار خودش را دارد، قید راجع به مادّه هم آثار خودش را دارد.

شک در رجوع قید به هیئت یا ماده

اما اگر در یک موردی از هیچ راهی برای ما این مسأله مشخص نشد، می دانیم که این قیدیت در کار است، اما این به چه برمی گردد؟ و به چه ارتباط دارد؟ از هیچ راهی برای ما مشخص نشد.

نمی دانیم که آیا به هیأت برمی گردد یا به مادّه؟ مثلا در«ان جائک زید فاکرمه» روی قواعد عربیت گفتیم: قید به هیأت برمی گردد. برای این که شرط، شرط الجزاء است. در قضیۀ شرطیه، شرط و مقدّم، شرطیت برای جزاء و تالی دارد؛ و جزاء عبارت از وجوب اکرام است؛ نه عبارت از نفس اکرام؛ در موردی که این قرائن و شواهد لفظی و غیر لفظی وجود ندارد؛ فقط می دانیم یک قیدیتی مطرح است، اما«بماذا یرجع هذا القید» آیا به هیأت برمی گردد یا به مادّه؟ روشن نیست.

مرحوم آخوند(ره) در کفایه می فرماید: که ما هیچ ترجیحی در مسألۀ رجوع قید به مادّه یا رجوع قید به هیأت نداریم؛ نه هیأت تقدّم بر مادّه دارد در مسألۀ مرجعیت قید، نه مادّه تقدّم بر هیأت دارد در مسألۀ مرجعیت قید. اگر قرائن خارجیه نباشد مجرد این که یکی هیأت است و دیگری مادّه است، هیچ گونه ترجیحی برای هیچ کدام به وجود نمی آورد، نه هیأت بودن مرجّح است و نه مادّه بودن مرجّح است. در نتیجه ما راهی نداریم برای استکشاف این که آیا قید به مادّه برمی گردد یا به هیأت بر می گردد، پس چه باید کرد؟ می فرمایند: «المرجع هی الاصول العملیه» اینجا باید به دامن اصول عملیه متوسل شویم و چنگ بزنیم. حالا اصول عملیه چه اقتضاء دارد؟ با توجه به آن دو اثری که فرق بین رجوع قید به هیأت و رجوع قید به مادّه است، مقتضای اصول عملیه چیست؟ مقتضای اصول عملیه چنین است که یک اثر در قید راجع به هیأت، این بود که قبل از قید تکلیف وجود نداشت، مثل استطاعت در رابطۀ با حج، چون استطاعت به وجوب حج ارتباط دارد و به هیأت مربوط است«قبل الاستطاعه لا یکون هناک وجوب للحج اصلا»،

اما قید مربوط به مادّه مثل طهارت برای نماز قبل از طهارت، وجوب برای صلاه تحقّق دارد؛ به مجردی که زوال شمس تحقّق پیدا کرد، «وجبت الصلاتان» شما در آن حال متطهّر باشید یا متطهّر