سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 212

گفتیم که اینجا یک مطلب دقیق تری وجود دارد که اساس این مطلب در فصل مطلق و مقیّد باید توضیح داده شود، لکن به نحو اجمال بد نیست که اینجا اشاره ای شود، برای این که در موارد متعددی این حرف مورد استفاده است. و آن این است که ما مثل مرحوم آخوند صغرا را بپذیریم و مناقشۀ در کبری کنیم. نه ما اصلا صغری را قبول نداریم، یعنی برای اطلاق ما انواع قایل نیستیم، اطلاق شمولی در مقابل اطلاق بدلی، یک حرف غیر صحیحی است. نه شمول به اطلاق ارتباط دارد، نه بدلیت به اطلاق ارتباط دارد. اطلاق در تمامی موارد یک معنا و یک حقیقت دارد و شمول ربطی به اطلاق ندارد، بدلیت ارتباطی به اطلاق ندارد؛ لذا ما اصل تنوع و ثبوت انواع را برای اطلاق نمی پذیریم، تا این که بحث کنیم که«اذا کان للاطلاق نوعان: احدهما شمولی و الاخر بدلی» کدامیک از این دو نوع اقوای از دیگری است و کدامش غیر اقوا؟ «لیس للاطلاق الاّ معنا واحد فی جمیع الموارد» و شمول و بدلیت خارج از دائرۀ اطلاق است.

مقدمات حکمت در تمسک به اطلاق

اطلاق همان طوری که از راه مقدمات حکمت به دست می آید، مقدمات حکمت به این معنا بر می گردد: اوّلا مولای متکلّم در مقام بیان جمیع خصوصیاتی که دخالت در حکمش دارد و جمیع جهاتی که مدخلیت در متعلق دارد، هست. و به تعبیر اصطلاحی در مقام اهمال و اجمال نیست.

می خواهد حکم و قانونش را به صورت روشن برای مردم و مکلّفین بیان کند. و از طرف دیگر این مولا، عاقل، ملتفت و حکیم، آن هم دربارۀ خداوند که«حکیم علی الاطلاق» است، هیچ گونه جبری، عدم اختیاری، عدم التفات و عدم توجهی در کار نیست. با حفظ این خصوصیات، می بینیم مولا می گوید: «اعتق الرقبه» اما قید ایمان را ذکر نمی کند، نسبت به سایر قیود دیگر از نظر لون، خصوصیات و کمالات تعرضی نسبت به آنها ندارد.

آن وقت این کلام مولا را وقتی که با موقعیت خود مولا، هم از نظر مقام بیان بودن و هم از نظر توجه و التفات و هم از نظر اختیار و عدم اکراه و هم از نظر همۀ خصوصیاتی که کلام او با توجه به آن شرائط و خصوصیات بیان شده، ملاحظه می کنیم، می گوییم کلام مولا اطلاق دارد، یعنی مولا تمام المتعلق را در«اعتق الرقبه» بیان کرد؛ تمام آنچه که متعلق وجوب و حکم مولا بود، در«اعتق الرقبه» به مکلّفین ارائه کرد. چه جوری ارائه کرد؟ به این صورت که متعلق حکم را طبیعت رقبه قرار داد، ماهیت عتق رقبه قرار داد، بدون این که ذکری از مسألۀ ایمان کند، بدون این که خصوصیتی برای جهات دیگر در این رقبه اخذ کرده باشد.

پس معنای اطلاق عبارت از این معنا است که با توجه به این خصوصیات و به این شرائطی که