سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 234

غایت و غرضی در کار باشد. در رابطۀ با ایجاب و طلب مولا، یعنی طلب انشایی هم یک عمل اختیاری و ارادی است که از مولا صادر می شود، باید داعی و محرّک داشته باشد. وقتی که مسأله روی داعی آمد، می بینیم که در واجبات دو جور داعی وجود دارد و دو نوع غرض تحقق دارد: گاهی داعی مولا بر ایجاب یک شیئی این معنا هست، که این شیء مقدّمیت برای واجب دیگری دارد، به طوری که اگر این مقدمه تحقق پیدا نکند، نمی شود آن واجب دیگر تحقق پیدا کند، این مقدّمیت این شیء و توقف واجب دیگر بر حصول این شیء، غایت و داعی و محرّک است بر این که مولا این شیء را واجب کند؛ مثل این که مولا اول می گوید: «ادخل السوق» این«ادخل السوق» این هم ایجابی است که از ناحیۀ مولا تحقق پیدا کرده است. اما داعی و محرّک به ایجاب دخول سوق این است که اگر دخول سوق محقق نشود و عبد در خانه بماند، «لا یمکن ان یتحقّق منه«اشتراء اللحم». «اشتراء اللحم» از نظر مولا امر لازمی است و متعلق به وجوب است. لذا مولا می گوید: «ادخل السوق و اشتر اللحم» اینجا دو تکلیف است، دو وجوب است. اول از وجوب آن تعبیر می کنیم به واجب غیری.

برای این که داعی به ایجاب دخول سوق، مقدّمیت دخول سوق بوده برای«اشتراء لحم» که«اشتراء لحم» یک واجبی است که«لا یمکن ان یتحقق بدون دخول سوق و یتوقف تحققه علی دخول السوق» این را ایشان در تعریف اول می فرماید ما به آن واجب غیری می گوییم.

اقسام واجب نفسی از نظر مرحوم آخوند

اما واجب نفسی آن است که غرض و داعی به ایجابش مقدّمیت برای حصول واجب دیگر نباشد، بعد این را توسعه می دهند، می فرمایند: این هم دو نوع است: یک وقت به این کیفیت است که خود این واجب یک محبوبیت ذاتیه دارد، یعنی خودش فی حد نفسه کمال است، فی حد نفسه محبوب است، مثل معرفت«الله تعالی». ایجابی که به معرفت الله تعلق گرفته، ناظر به مسألۀ دیگری غیر از معرفت الله نیست. این طور نیست که معرفت الله مقدّمیت برای یک شیء دیگر داشته باشد. بر حسب آیۀ شریفه«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ» که کسره اش هم علامت یای متکلم است، برحسب تفسیری که از این آیه شده، عبادت را به معرفت تفسیر کردند، أئمه(علیه السلام) این طوری این آیه را تفسیر کردند، که«ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُونِ» کانّ اینجوری است«الا لیعرفونی» این غایت از خلقت است و هدف خلقت است و معرفت الله دیگر خودش فوق کمالات است. این طور نیست که مقدّمیت برای یک کمال بالاتر و یک امری که دارای محبوبیت بیشتر باشد، داشته باشد.

پس یک قسم واجب نفسی آن است که داعی و محرّک به ایجابش محبوبیت خود این واجب است و هیچ محبوبیت از دائرۀ این بالاتر نمی رود و تجاوز نمی کند. لکن این فقط معرفت الله است