سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 244

قایل شوند، می گویند: ایجاب نماز برای آن آثار نیست، بلکه برای این است که خودش معنون به یک عنوان حسن کذائی است. اما در باب وضو مسأله این طور نیست، در باب وضو خود قرآن می گوید:

«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاهِ» بلند شوید وضو بگیرید، یعنی وضو مقدمه صلاه است. اگر ما این راه حل را از ایشان نپذیرفتیم، آن وقت برای حل این اشکال چه فکری کنیم؟ ما که قبول نکردیم وجود چنین عنوان حسنی را در فرق بین واجب نفسی و واجب غیری. پس چه راه حلی برای این مسأله مطرح است؟ راه حل مبتنی بر بیان حقیقت وجوب است که یکی از مباحث گذشته بود.

تقسیم در وجوب یا واجب

ما بحث مفصلی در حقیقت وجوب داشتیم چون این تقسیمی که ما اینجا داریم و اصولا تمام تقسیماتی که در این فصل تقسیم واجب داریم، ولو این که عنوانش تقسیمات واجب است، لکن در حقیقت این تقسیم مال وجوب است، در واجب مطلق و مشروط شما می گویید«الواجب اما مطلق او مشروط» مقسم که به حسب واقع واجب نیست، مقسم به حسب واقع وجوب است، «الوجوب اما مطلق و اما مشروط» اگر وجوب قید نداشته باشد، از آن اصطلاحا به واجب مطلق تعبیر می کنیم؛ اما حقیقتش واجب مطلق نیست. واجب مطلق، یعنی«الواجب الذی یکون وجوبه مطلقا» که این اطلاق صفت وجوب است، اشتراط هم صفت وجوب است. در واجب نفسی و غیری هم همین طور است.

این نفسیت و غیریت در رابطۀ با وجوب است، نه در رابطۀ با واجب، یعنی کیفیت ایجاب و نحوۀ ایجاب در واجب غیری و واجب نفسی تفاوت می کند. حتّی در معلّق و منجّز هم با این که ما آن تقسیم را به لحاظ تقسیمات واجب نپذیرفتیم و آنجا هم آدم ابتدائا خیال می کند که مربوط به واجب است، همانجا هم مربوط به وجوب است. وجوبی که واجبش معلق بر چیزی نیست، اما مقسم وجوب است، در واجب منجز همینطور.

بالاخره این تقسیماتی را که ما به عنوان تقسیمات الواجب عنوان کردیم و می گوییم«الواجب اما مطلق او مشروط الواجب اما نفسی او غیری» مقسم اصلی این تقسیم عبارت از وجوب است، نه واجب. چون مقسم عبارت از وجوب است، لذا آن بحثی را که سابقا خیلی مفصل استدلالی بحث کردیم و الان هم دیگر مبنایی بحث می کنیم، دیگر به آن بحث و ادلۀ حرفها برنمی گردیم. اما این بحث در اینجا هست که وجوب چیست؟ این وجوبی که مقسم برای نفسی و غیری است، آیا این وجوب عبارت از همان بعث و تحریک اعتباری است و عبارت از مفاد هیأت افعل است؟ که ما این معنا را اختیار کردیم. یا وجوب عبارت است از ارادۀ مولای آمر، آن اراده ای که در نفس مولای آمر و مولای حاکم وجود دارد و متعلّق است به اینکه فعل در خارج از عبد تحقّق پیدا کند، آن ارادۀ نفسانیۀ