سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 250

گذشت.

بیان دو ثمره برای نفسیت و غیریت

مطلب مهمی که در اینجا هست این مسألۀ است که اگر یک واجبی مشخص شد که واجب نفسی است، هیچ بحث ندارد. و اگر مشخص شد که واجب غیری است، باز هم بحث ندارد. ببینیم چه ثمراتی بر نفسیت و غیریت مترتب است؟ عمده دو ثمره است: یک ثمره این است که واجب نفسی در وجوبش دیگر تابع وجوب شیء دیگر نیست، چون خودش نفسیت دارد، استقلال دارد، مقدّمیت دارد، وجوبش دیگر تابع وجوب شیء دیگر نیست. نه این که بخواهیم بگوییم واجب نفسی قید و شرط ندارد؟ واجب نفسی چه بسا واجب مشروط است، مثل نمازی که وجوبش مشروط به وقت است، یا حجّی که وجوبش مشروط به استطاعت است، این طوری تعبیر نمی کنیم. واجب نفسی وجوبش تابع وجوب چیز دیگری نیست، این طور نیست که این دنباله رو باشد، اگر شیء دیگری واجب باشد این هم واجب شود و اگر شیء دیگر واجب نباشد، این اتصاف به وجوب پیدا نکند.

در مقابل وجوب واجب غیری، تابع وجوب ذی المقدمه است. هروقت که ذی المقدمه وجوب پیدا کرد، این هم وجوب پیدا می کند. وجوب وضو تابع وجوب صلاه است، هر زمان که صلاه واجب شد وضو هم اتصاف به وجوب پیدا می کند. پس یک فرق فاحش بین واجب نفسی و واجب غیری، مسألۀ تبعیت و عدم تبعیت است، «واجب نفسی وجوبه لا یکون تابعا لوجوب غیره» اما واجب غیری«یکون وجوبه تابعا لوجوب ذی المقدمه» این یک ثمره. ثمرۀ دیگری که بر نفسیت و غیریت مترتب است، مسألۀ استحقاق عقوبت بر مخالفت و عدم استحقاق عقوبت بر مخالفت است.

اگر چیزی واجب نفسی شد، مخالفتش موجب استحقاق عقوبت است، از نظر عقل و عقلاء هم این طور است.

اما اگر چیزی واجب غیری شد، «لا یترتب علی ترکه استحقاق العقوبه» بلکه چون ترکش مستلزم ترک ذی المقدمه است، بر ترک ذی المقدمه استحقاق عقوبت مترتب می شود. اگر مولا امر کرد به«کون علی السطح» و نصب سلّم هم به عنوان واجب غیری وجوب پیدا کرد، اگر مکلّف هر دو را ترک کند یک استحقاق عقوبت در کار است، آن هم استحقاق عقوبت بر ترک ذی المقدمه است. و حتی اگر یک ذی المقدمه ای ده تا مقدمه داشته باشد، مثل این که در باب نماز مقدمات فراوان دارد.

اگر مکلّف همۀ مقدمات را با ذی المقدمه ترک کرد، یک استحقاق عقوبت بر ترک ذی المقدمه بیشتر در کار نیست. پس نتیجتا«واجب نفسی یترتب علی مخالفته استحقاق العقوبه و الواجب الغیری لا یترتب علی ترکه استحقاق العقوبه».