سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 297

این که وجوب صلاه که ذی المقدمه است برای شما مشکوک است و تازه اصاله البرائه هم در رابطۀ با آن جاری می کنید و از طریق اصالت البرائه اثبات می کنید که«ان الصلاه لا تکون واجبه»، اما در عین حال وضو را باید أتیان کرد. البته تصویرش امر غیرصحیحی است و نمی تواند این صورت داخل در «ما نحن فیه» باشد، «ما نحن فیه» جایی است که مکلف عالم باشد«بان هذا الشیء واجب علی کل حال، علی جمیع التقادیر و بصوره الاطلاق» منتها کیفیت وجوبش برای این مشکوک باشد؛ در صورت دوم ولو این که شما فرض قبل از زوال را کرده بودید و قبل از زوال برای صلاه فعلیت وجوب تحقق نداشت، اما در عین حال عالم بودید به این که زوال تحقق پیدا می کند و وجوب صلاه که معلق به زوال است قطعا فعلیت پیدا خواهد کرد.

به عبارت دیگر یقین داشتید به این که یک تکلیف دیگری، یک ساعت دیگر به لحاظ این که شرط آن حاصل است، فعلیت پیدا خواهد کرد، اما در«ما نحن فیه» اصل این تکلیف مشکوک است و اصل التکلیف که مشکوک شد، شک سرایت به مقدمه می کند، شک سرایت به وضو می کند؛ یعنی وضو را نمی دانید که«علی تقدیر کونه مقدمه واجبه» برای این که ذی المقدمه ای ندارد که محکوم به وجوب باشد. پس عمده اشکالی که به این فرض ایشان وارد است، این است که این تصویر قابل قبول نیست و این صورت سوم را نمی شود از صور«ما نحن فیه» قرار داد. بحث اصلی ما در واجب نفسی و غیری بود. به دنبال اصل بحث، مسألۀ شک در واجب نفسی و غیری را مطرح کردیم، همان طور که در کفایه و کتب اصولیۀ دیگر متعرض شدند، در ذیل بحث واجب نفسی و غیری بعضی از مباحثی را که در همین رابطه وجود دارد متعرض شدند.

تفاوت واجب نفسی و واجب غیری از نظر مرحوم آخوند

یکی از مباحث این است که مرحوم آخوند در کتاب کفایه می فرمایند: یکی از آثار و فرقهایی که بین واجب نفسی(دیگر به مسأله دوران و شک کاری نداریم، رفتیم سراغ واجب نفسیهای مسلّم و واجب غیری های مسلّم) و واجب غیری هست، این است که در واجب نفسی، مسأله ثواب و عقاب مطرح است و در واجب غیری، مسأله ثواب و عقاب مطرح نیست، به همان تعبیر شایع و اصولی خودشان، می فرمایند: در واجب نفسی بر موافقتش، استحقاق مثوبت مترتب است و بر مخالفتش، استحقاق عقوبت مترتب است. اما واجب غیری، نه در جانب موافقتش، استحقاق مثوبت در کار است و نه در جانب مخالفتش، استحقاق عقوبت. به حسب عبارت، ایشان کأنّ به دو دلیل تمسک می کنند، لکن این دو دلیل فقط قیافه و چهره اش فرق می کند، اما باطنش به یک دلیل برمی گردد و رجوع به یک دلیل می کند.