سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 311

است؛ و عقل در این رابطه حتی بر موالی عرفیه هم حکومت نمی کند، تا چه رسد به خداوند با این خصوصیاتی که هم از نظر ملکیت خداوند و هم از نظر رجوع نفع موافقت اوامر به جیب خود مطیع و خود انسان است که بگوییم: درست است این در حقیقت«کأنّ» مثل یک ارشادی می ماند، طبیبی بیاید انسان را ارشاد کند و بگوید: اگر تو فلان دوا را بخوری، کسالت تو خوب می شود حالا انسان این دوا را بخورد کسالتش هم خوب شود بعد هم بیاید یقۀ طبیب را بگیرد بگوید: چون من به حرف تو گوش دادم پاداش مرا بده این یک چنین حالتی پیدا می کند. لذا روی این حساب نمی توانیم استحقاق مثوبت را مطرح کنیم.

استحقاق عقوبت بر عصیان در واجبات نفسی

البته اینجا خلط نشود که استحقاق مثوبت در کار نیست اما استحقاق عقوبت یک مسألۀ عقلی است که در مخالفت اوامر موالی عرفیه هم مطرح است. اگر عبدی مخالفت کرد بر مولی است که او را مؤاخذه و عقاب کند در حقیقت آنجا حق به مولا برمی گردد، ولو این که در عبارات، هر دو را اضافۀ به عبد می کنیم؛ اما بین مثوبت و عقوبت این فرق وجود دارد که«حق المثوبه» اضافۀ به عبد می شود اما«عقوبه» اضافۀ به مولا پیدا می کند؛ مولا در برابر مخالفت اوامرش حق دارد که عقوبت کند حق دارد که موأخذه کند، اما این«حق المولی» است بخلاف«حق المثوبه» که ذو الحق و صاحب الحق عبد است.

آنجا برای عبد حقی را از نظر عقل ملاحظه نمی کنیم این در واجبات نفسیه است؛ اگر واجبات نفسیه این طور شد دیگر اصلا واجبات غیریه بحث ندارد، مگر در رابطۀ با آن عقوبتش اما در رابطۀ با مثوبت وقتی که در واجب نفسی استحقاقی تحقق نداشت در واجب غیری بطریق اولی چنین است.

عدم استحقاق ثواب در واجبات غیری

لکن یک بحث فرضی اینجا مطرح می کنیم و آن این که اگر ما مثل مرحوم آخوند و دیگران قائل شدیم به این که در موافقت واجبات نفسیه، مثوبت است و در مخالفتش برای مولا حق عقوبت، آیا بین واجبات نفسیه و واجبات غیریه همان طوری که مرحوم آخوند فرق قائل شدند، واقعا بین این دو فرق وجود دارد؟ ظاهر این است که چنین است. منتها با یک بیان روشنتری باید بگوییم که واجبات غیریه از مرحلۀ ثواب و عقاب بیرون هستند و از مقسم ثواب و عقاب خارج هستند چرا؟ برای این که ثواب و عقاب ارتباط مستقیم با امر مولا و داعویت امر او دارد، یعنی اگر در عبد چنین حالتی پیدا شده است که در برابر امر مولا خاضع است، امر مولا او را دعوت و تحریک می کند به این