سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 316

تفاوت بین انجام مقدمات و ترک مقدمات

مکلف دیگری را در رابطۀ با یک چنین واجب نفسی فرض کنیم، لیکن او به این کیفیت بوده که هیچ یک از مقدمات را انجام نداده است و در این رابطه هیچ رنج و زحمتی را متحمل نشده است و آن هم در موقعی که تکلیف به ذی المقدمه می خواسته توجه پیدا کند، موت یا نسیان مثل همین مکلف اول برایش پیدا شد و در نتیجه تکلیف به ذی المقدمه از این مکلف دوم هم ساقط شد. پس این دو مکلف در این معنا اشتراک دارند که هیچکدام مکلف به ذی المقدمه نیستند، در حالی که می بایست ذی المقدمه تحقق پیدا کند، به علت موت یا نسیان. لیکن فرقشان در این است که مکلف اول، با زحمات زیاد ده مقدمه را انجام داد و بعد تکلیف به ذی المقدمه از او ساقط شد. اما مکلف دوم هیچ مقدمه ای را انجام نداده، تکلیف به ذی المقدمه از آن ساقط شده، آیا بین این دو مکلف فرقی وجود ندارد. آن کسی که ده مقدمه را با زحمت انجام داده با این کسی که حتی یک مقدمه را انجام نداده، بین اینها فرقی وجود ندارد؛ برای این که از نظر تکلیف به واجب نفسی فرض این است که از هر دو ساقط شده است.

شما که می گویید: در واجبات غیریه استحقاق مثوبتی در کار نیست. پس روی بیان شما، هیچ فرقی بین این دو مکلف نباید وجود داشته باشد. در حالی که انسان نمی تواند این معنا را بپذیرد و باور کند که بین این دو فرقی وجود ندارد. پس لامحاله باید بگوییم که مکلف اول استحقاق مثوبت دارد در مقابل مقدماتی که انجام داده، اما مکلف دوم به علت این که هیچ مقدمه ای را انجام نداده، استحقاق مثوبت ندارد.

تفاوت از نظر تحسین و تقبیح

این یک شبهه ای است که به ذهن می آید. لیکن جواب این شبهه این است که قبول داریم که بین این دو مکلف فرق وجود دارد. هیچ عاقلی و عقل نمی تواند بین این دو بگوید: هیچ فرقی وجود ندارد، اما این که فرق بین این دو در مسألۀ استحقاق مثوبت و عدم استحقاق مثوبت باشد، ما این فرق را نمی پذیریم؛ این در حقیقت مثل مسأله تجرّی و انقیاد می ماند بنابراین که در مسأله تجری و انقیاد، استحقاق عقوبت و مثوبتی در کار نباشد؛ فقط آدم متجری، دچار یک نوع تقبیح عقلی یا عقلایی باشد و آدم منقاد در مقابل عقل و عقلاء مسأله تحسین را استحقاق داشته باشد. ممکن است در «ما نحن فیه» هم بگوییم: فرق همین است. آدمی که ده مقدمه را انجام داده، عقلاء تحسینش می کنند، به او بارک الله می گویند. می گویند: این عبد منقادی است، این عبدی است که در برابر دستور مولا