سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 377

باب مفهوم قضیۀ شرطیه، آنهایی که برای قضیۀ شرطیه مفهوم قائل شدند، می بایست این معنا را ثابت کنند که علاوه بر این که شرط، علیت برای جزا دارد، باید علیتش هم علیت منحصره باشد و الا اگر علت منحصره نباشد، این مفهوم برای قضیۀ شرطیه درست نمی شود، تا این درجه ارتباط بین شرط و جزا در قضیۀ شرطیه مطرح است که اکتفا به علیت شرط هم برای جزا نمی شود، بلکه بالاتر، شرط را علّت منحصرۀ برای جزا می بینند و روی این علیت منحصره است که مسألۀ مفهوم را در باب قضیۀ شرطیه مطرح می کنند. اگر صاحب معالم بخواهد این معنا را؛ یعنی مسألۀ اشتراط را مطرح کند، باید یک چنین قضیۀ شرطیه ای در کار باشد؛ یعنی باید این طوری باشد که«ایها العبد، ان أردت ذی المقدمه یجب علیک المقدمه»، اگر اراده کردی ذی المقدمه را آن وقت است که این اراده، برای وجوب مقدمه علیت پیدا می کند؛ به صاحب معالم یک چنین چیزی نسبت داده شده است. مسألۀ شرطیت چنین معنایی را دلالت دارد، اما در عبارت صاحب معالم این کلمۀ اشتراط و تعلیق و شرطیت و امثال ذلک مطرح نیست، ایشان تعبیر به کلمۀ حال کرده، می گوید: دلیل بر وجوب مقدمه، دلالت می کند بر وجوب مقدمه«فی حال کون المکلّف مریدا لتحقق ذی المقدمه» بین کلمۀ حال با کلمۀ شرطیت فرق است، همان فرقی که شما در منطق بین قضیۀ حینیه و قضیۀ شرطیه ملاحظه می کنید، در منطق این طور نیست که قضیۀ حینیه همان قضیۀ شرطیه باشد.

تفاوت قضیه حینیه با قضیۀ شرطیه

در قضیۀ شرطیه تعلیق در کار است، علیت و معلولیت در کار است، اما در قضیۀ حینیه، این شدّت و حدّت وجود ندارد، این طور نیست که با کلمۀ(حین) یا با کلمۀ(حال) که تصادفا ادات اینها هم با هم فرق می کند، قضیۀ شرطیه را هیچ وقت با کلمۀ حال و کلمۀ حین و امثال ذلک مطرح نمی کنند، اگر مولا به صورت شرط بخواهد بیان کند، نمی گوید: «اکرم زیدا حین ما جائک» یا«حال ما جائک»، نه، او با کلمۀ«ان» با کلمۀ«اذا» و سایر ادات شرط، قضیۀ شرطیه را مطرح می کند. و قضیۀ حینیه هم هیچ وقت با کلمۀ«اذا» و«ان» و امثال ذلک مطرح نمی شود، ادات قضیۀ حینیه«حین، حال» و امثال ذلک هستند. مقصود از این مطلب این نیست که ما حرف صاحب معالم را بخواهیم بپذیریم، مقصود این است، به این شدت و حدّت به ایشان این نسبت داده شده اما کلام ایشان دلالت بر اشتراط نمی کند.

کلام ایشان دارد می گوید: «فی حال ما کان المکلف مریدا لتحقق ذی المقدمه مریدا لتحصیل ذی المقدمه» کلمۀ«فی حال» در عبارت صاحب معالم است و این با مسألۀ اشتراط از نظر ضعف و قوت خیلی بینشان فاصله وجود دارد، همان فاصله ای که در منطق بین قضیۀ حینیه و قضیۀ شرطیه وجود دارد که اشاره کردیم در قضیۀ شرطیه نه تنها مسألۀ علیت مطرح است، بلکه بالاتر عنوان علیت