سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 382

مولا دارد؟ ظاهر این است که ارتباط به اراده دارد، ممکن است شما بفرمایید: اینجا دو چیز نقش دارد، در تحقق«کون علی السطح» یکی«اراده العبد» است و یکی«بعث المولی و أمر المولی» است؟ جواب این است که نه اگر بعث و اراده در رتبۀ واحده باشند، ما می توانیم بگوییم: این«کون علی السطح» همان طوری که استناد به اراده دارد، همان طور استناد به بعث مولا هم دارد، اما اگر رتبۀ اراده قبل از رتبۀ بعث مولی شد و اراده در مرتبۀ متقدمه نقش در تأثیر در«کون علی السطح» داشت؛ دیگر نوبت به آن چیزی که در مرتبۀ متأخره که بعث المولی است، نمی رسد و اینجا هم این طور است، چرا؟ برای این که واجب مشروط به طورکلی، همیشه شرطش تقدم بر حکم دارد، وقتی که شما می گویید: «ان جائک زید فأکرمه» و مجییء زید را شرط برای وجوب اکرام قرار می دهید، گفتیم که قضیۀ شرطیه تا این درجه درباره اش گفته شده، که شرط نه تنها علت برای جزا است، بلکه علیت منحصره برای جزا دارد.

تقدم رتبۀ شرط بر جزاء

در حقیقت رتبۀ شرط همیشه متقدم بر رتبۀ جزا است. در«ان جائک زید فأکرمه» رتبۀ مجییء زید تقدم بر رتبۀ وجوب اکرام دارد؛ برای این که عنوان مجییء زید، عنوان علّی و شرطی است و عنوان وجوب اکرام، عنوان معلولی و عنوان جزا است؛ وقتی که در قضیۀ شرطیه مسأله به این کیفیت شد، در ما نحن فیه می گوید: «ان اردت الکون علی السطح، یجب علیک الکون علی السطح» پس ارادۀ «کون علی السطح» اگر به صورت شرطیت مطرح شد معنایش این است که تقدم بر حکم دارد، تقدم بر جزا دارد، تقدم بر بعث و تحریک دارد«رتبه الاراده، رتبه الشرط» است و«رتبه الشرط، متقدمه علی رتبه الجزاء» پس«اراده الکون علی السطح» قبل از مرحلۀ بعث است، قبل از مرحلۀ امر است اگر رتبۀ اراده، تقدم بر رتبۀ بعث پیدا کرد، در نتیجه این عمل خارجی، به نام«کون علی السطح» استناد به ارادۀ مکلف و به ارادۀ عبد دارد و اگر استناد به ارادۀ عبد داشت، دیگر بعث و تحریک نقشی در این تحقق«کون علی السطح» نخواهند داشت.

در نتیجه وقتی که مولا بگوید: «یجب علیک الکون علی السطح، ان اردت الکون علی السطح» یک امر لغو و محال است، لغویتش، در صورت عدم اراده است، «لانه لا وجوب و فی صوره الاراده» بعث و تحریک بلااثر است، شبیه مسأله تحصیل حاصل می ماند. اگر یک شیئی در خارج خودش تحقق دارد، دیگر معنا ندارد مولا امر به تحصیل آن شیء حاصل کند، این تعلیق بر اراده هم، همین نقش را دارد برای این که آن شیء حصول خارجیش مستند به اراده است، اراده هم رتبه اش متقدم بر رتبۀ بعث است، در نتیجه«البعث یرجع الی تحصیل الحاصل» فتحصیل الحاصل هم، «یکون محالا»