سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 387

خود مبعوث الیه دارد. این ضابطۀ کلی را می پذیریم، حرف بسیار صحیح و منطقی است. اما آن مطلب دومی که شما بیان فرمودید: که اگر وجوب مقدمه به ارادۀ ذی المقدمه معلّق بشود و در تحت همین ضابطه قرار می گیرد؛ ممکن است این حرف را نپذیریم، برای اینکه نهایت توجیه شما این بود که اگر کسی اراده اش متعلّق به ذی المقدمه شد، لامحاله ارادۀ متعلّقۀ به مقدمه هم دارد ولی در عکس این مطلب، ملازمه نیست، یعنی ارادۀ مقدمه، امکان انفکاک از اراده ذی المقدمه را دارد، اما ارادۀ ذی المقدمه نمی تواند منفکّ از ارادۀ مقدمه بشود. لذا هر کجا که اراده ای متعلّق به ذی المقدمه شد، لا محاله یک اراده ای هم متعلّق به مقدمه است.

پس تعلیق وجوب مقدمه بر اراده ذی المقدمه مثل تعلیق وجوب مقدمه بر ارادۀ خود مقدمه است و هذا محال. که محل مناقشه و اشکال همین جاست، برای اینکه در آن ضابطه ای که شما ذکر کردید و ما هم پذیرفتیم، ما علّت استحاله را این طور می دانیم. اگر مثلا گفت«یجب علیک الصلاه ان اردت الصلاه» یا«یجب علیک الکون علی السطح ان اردت الکون علی السطح» شما آنجا می گفتید:

اراده به لحاظ اینکه شرط واقع شده است و شرط هم تقدّم بر جزاء دارد، پس اراده همیشه قبل الوجوب است و اگر اراده قبل الوجوب شد، عمل استناد به اراده پیدا می کند؛ دیگر مجالی برای بعث و برای وجوب، باقی نمی گذارد. ببینیم آیا در ما نحن فیه هم مسأله به این صورت است؟ درست است که ارادۀ ذی المقدمه، منفکّ از اراده مقدمه نیست، اما این انفکاک نه به معنای این است که این دو در یک رتبه هستند. همیشه ارادۀ متعلّقه به مقدمه، متأخّر از ارادۀ متعلقۀ به ذی المقدمه است، لذا در کلمات مرحوم آخوند(ره) تعبیر به ترشّح می شد و در کلام مرحوم محقّق نائینی(ره) مسألۀ علیّت و معلولیت مطرح می شد؛ یعنی ارادۀ ذی المقدمه، اصالت و تقدّم دارد و ارادۀ مقدمه، تأخّر از اراده ذی المقدمه دارد.

مقارنت بین وجوب مقدمه با وجوب ذی المقدمه

اگر مسألۀ تأخّر مطرح شد، مولا این طور می گوید: «یجب علیک نصب السلّم ان اردت الکون علی السطح»، شما به مقتضای قضیۀ شرطیه می گویید: این وجوب از اراده، تأخّر دارد. وجوب، جزاء واقع شده است و اراده، شرط است و رتبۀ شرط، متقدّم بر جزاست، مثل«ان جائک زید فأکرمه» که وجوب اکرام، متأخّر از مجیء زید است. پس در نتیجه؛ وجوب نصب سلّم، متأخّر از ارادۀ«کون علی السطح» است. اما وجوب نصب سلّم را وقتی با ارادۀ خود نصب سلّم مقایسه کنیم؛ آیا بینشان تقدّم و تأخّری وجود دارد؟ وجوب نصب سلّم متأخّر از ارادۀ«کون علی السطح» است؟ ارادۀ نصب سلّم هم متأخّر از ارادۀ«کون علی السطح» است؛ نهایتا باید بگوییم: این وجوب و ارادۀ در رابطۀ با نصب سلّم،