سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 412

پیدا کرد، اینجا دو عصیان هست. اما اگر موقعی که به ملک غیر وارد شد، انجام ذی المقدمه را اراده نداشت، کنار استخر که آمد و آن منظرۀ غریق را مشاهده کرد، آنجا ارادۀ ذی المقدمه برایش پیدا شد؛ اینجا نسبت به تکلیف نفسی، هیچ گونه عصیان و مخالفتی تحقق پیدا نکرده اما نسبت به تکلیف مقدمی و وجوب غیری مقدمه مخالفت شده، برای این که وقتی که وارد در ملک غیر شد«لم یکن هدفه التوصل به الی حفظ نفس محترمه» بلکه همینطور وارد شد بدون این که چنین داعی و چنین قصد توصلی همراه او باشد. پس در این فرض دوم که ارادۀ ذی المقدمه بعد از انجام مقدمه حادث شده باشد، نسبت به ذی المقدمه هیچ مسأله ای وجود ندارد الا یک مسأله و آن این است که یک تجری نسبت به ذی المقدمه مطرح است و آن تجری این است: اگر مثلا خدای نکرده ما الان قصد نداشته باشیم که«اذا دخل وقت صلاتی المغرب و العشاء» اینجا نماز مغرب و عشاء را أقامه کنیم، در «ما نحن فیه» مسأله اولی است. اینجا الان تجری است مکلف من شأنه این که تصمیم بر انجام اوامر مولا داشته باشد، آنجایی که می داند یک ساعت دیگر امر می آید، اگر الان تصمیم بر عدم اطاعت امر مولا یا حداقل عدم ارادۀ انجام امر مولا داشته باشد، یک نوع تجری تحقق دارد. تازه این مثال ما خفیف تر از ما نحن فیه است. ما نحن فیه مسألۀ تکلیف به حفظ نفس محترمه فعلیت دارد، اینطور نیست که توقف بر یک امری و بر یک شرطی داشته باشد بلکه آن تکلیف فعلیت دارد. وقتی داخل در ملک غیر می شده تصمیم بر انجام ذی المقدمه نداشته لذا نسبت به ذی المقدمه یک تجری پیدا شده ولو این که بعد که آمده کنار آب و آن وضع غریق را مشاهده کرده، تحت تأثیر قرار گرفته و بالاخره غریق را نجات داده و تکلیف را انجام داده است. عصیان نسبت به تکلیف نفسی متحقق نیست، اما به لحاظ اینکه از هنگام مقدمه تصمیم به انجام ذی المقدمه را نداشته، تجری در این رابطه تحقق دارد.

اما در رابطۀ با مقدمه چون مقدمه را در حالی انجام داد که«لم یکن اراده منه متعلقه بذی المقدمه» پس در حقیقت مقدمه خالی از قصد توصل بوده، این بدون قصد توصل انجام گرفته و چون بدون قصد توصل بوده«لم تکن المقدمه واجبه» واجب که نشد، آن حرمت نفسیۀ اولیه، در جای خودش ثابت است و چون وارد شده و هم نتیجتا انقاذ غریق تحقق پیدا کرده اما چون مقدمه را به منظور تحقق انقاذ غریق انجام نداده از نظر مقدمه، عمل حرام مرتکب شده و از نظر ذی المقدمه هیچ گونه معصیتی در کار نیست، فقط یک نوع تجری در رابطۀ با عدم تصمیم در حال انجام مقدمه مطرح است.

ثمرۀ نزاع بین مرحوم شیخ و مشهور

پس در اینجا هم بین کلام شیخ و کلام مشهور این ثمرۀ مهم مترتب است که روی کلام مشهور،