سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 416

تفاوت بین قول مرحوم شیخ و صاحب فصول(ره)

در حقیقت تفاوت بین این دو قول در دو مورد است: یک مورد آنجایی که مقدمه را به قصد توصل انجام بدهد، لیکن بعد پشیمان بشود از اینکه ذی المقدمه را انجام بدهد. اینجا بنا بر قول شیخ مقدمه توأم با قصد توصل بوده اما بنا بر قول صاحب فصول، مقدمۀ موصله تحقق پیدا نکرده است. و همینطور مورد دوم: اگر مقدمه ای را انجام داد، اما نه به قصد توصل یعنی در حالی که مقدمه را انجام می داد، اراده نداشت ذی المقدمه را انجام بدهد؛ لیکن بعد از آن که مقدمه تحقق پیدا کرد، به نظرش آمد که خوب است که ذی المقدمه را هم انجام بدهد؛ اینجا بنابر قول صاحب فصول، مقدمۀ موصله تحقق پیدا کرده، برای این که به دنبال مقدمه، ذی المقدمه حاصل شده است. اما بنا بر قول شیخ انصاری ولو اینکه به دنبال مقدمه، ذی المقدمه تحقق پیدا کرده اما چون در هنگام ایجاد مقدمه، قصد توصل به این مقدمه الی ذی المقدمه را نداشت؛ لذا این مقدمه وجوب غیری ندارد. پس بین کلام مرحوم شیخ و کلام صاحب فصول در این دو مورد اختلاف و ثمره پیدا می شود.

احتمالات کلام صاحب فصول دربارۀ مقدمۀ موصلۀ

در کلام صاحب فصول دو احتمال جریان دارد؛ شبیه آن دو احتمال یا سه احتمالی که در کلام مرحوم شیخ گفته شد؛ یک احتمال این که این قید ایصال و عنوان ایصال، مثل واجب مشروط، برای وجوب غیری مقدمه شرطیت داشته باشد. پس در حقیقت روی این احتمال، صاحب فصول می خواهد بفرماید که همیشه وجوب غیری مقدمه، مشروط به یک شرط است و تا آن شرط حاصل نشود، وجوب غیری تحقق پیدا نمی کند و آن شرط عبارت از ایصال است، عبارت از موصلیت است، عبارت از ترتب ذی المقدمه بر مقدمه است. احتمال دوم اینکه بگوییم: این قید موصلیت، شرطیت برای وجوب غیری ندارد؛ بلکه این قید برای واجب غیری است که مدخلیت در متعلق دارد، مدخلیت در ماده دارد نه مدخلیت در هیئت و در اصل وجوب غیری. مثل«صل مع الطهاره» که قید طهارت، مدخلیت در مأموربه دارد، مدخلیت در متعلق وجوب متعلق به صلاه دارد.

یک فرق روشن بین این دو احتمال این است که مکرر گفتیم که اگر چیزی شرطیت برای وجوب داشته باشد و شرطیت برای اصل حکم داشته باشد، لا یکون لازم التحصیل، لازم نیست کسی شرط وجوب را در خارج ایجاد کند. اگر خودبه خود تحقق پیدا کرد، آن وجوب مشروط به این شرط، تحقق پیدا می کند. مثل استطاعت نسبت به حج که استطاعت شرطیت برای وجوب حج دارد و لازمۀ شرطیتش برای وجوب این است که تحصیل استطاعت بر کسی لازم نیست؛ اگر خودبه خود