سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 46

پس این یک مسألۀ ریشه ای در این باب است. آیا در مقام ثبوت تنوع هست یا یکنواختی وجود دارد؟ تمام قیود مربوط به ماده است یا تمامی قیود مربوط به هیئت است؟ اگر بخواهیم در مقام ثبوت، این مسأله را بررسی کنیم، راهش چیست؟ چگونه مقام ثبوت را بررسی کنیم؟

اراده مباشری و تسبیبی

اینجا یک مقدمه ای لازم است. با توجه به این مقدمه، بررسی مقام ثبوت راهش باز می شود که آن وقت ملاحظه کنیم به چه کیفیتی این قیود مطرح است؟ آن مقدمه این است: این امری که از مولا صادر می شود و به عبدش می گوید: «ادخل السوق و اشتر اللحم»، این امر تسبیبی است که از ناحیۀ مولا به اینکه مطلوب مولا در خارج به دست عبد تحقق پیدا کند، پس«امر المولی تسبیب من المولی» برای اینکه به مطلوبش برسد و مطلوبش در خارج تحقق پیدا کند. اما«من ناحیه العبد و من طریق العبد» و این امر در حقیقت جانشین ارادۀ فاعل است. آنجایی که انسان«بالمباشره» بخواهد یک فعلی را انجام دهد و به دست خودش انجام دهد، اینجا اراده می کند با توجه به مبادی اراده و بعد هم به دست خودش فعل را انجام می دهد. مولایی که می خواهد گوشت بخرد، دو راه دارد: یک راه اینکه خودش بلند شود، لباسهایش را بپوشد و از منزل بیرون رود، وارد بازار شود و گوشت بخرد.

راه دیگر این است که فرزندش یا عبدش را مأمور کند و به دست عبد و فرزند، این مطلوب در خارج تحقق پیدا کند. پس در حقیقت، امر آمر جانشین ارادۀ فاعل است، منتها دنبال ارادۀ فاعل بالمباشره، مراد تحقق پیدا می کند. اما دنبال امر، مأموربه با طریقیّت مأمور تحقق پیدا می کند که اصطلاحا از آن تعبیر می کنیم که با تسبیب تحقق پیدا می کند و الاّ هر دو مثل هم هستند و فقط اختلافشان در مسألۀ مباشرت و مسألۀ تسبیب است اما در مراحل دیگر، بین اینها فرقی وجود ندارد.

این مقدمه برای این بود که بررسی ارادۀ فاعل در افعال مباشری، ما را راهنمایی می کند به اینکه در جایی هم که مسألۀ امر در کار است و مسألۀ تسبیب در کار است، بدانیم وضع به چه کیفیتی است؟ منتها باید امر را جانشین اراده قرار دهیم. اراده آن شوق مؤکّد«محرّک للعضلات نحو المراد» است.

امر هم آن سببی است که«یتوسل به المولی الی مطلوبه بید العبد و بواسطه العبد» با توجه به این مطلب وقتی که انسان در ارادۀ فاعل، موارد را ملاحظه می کند، این موارد مختلف است گاهی از اوقات اراده ای که از انسان تحقق پیدا می کند - به آن کیفیتی که مکرر اشاره کردیم که اراده به خلاّقیت نفس وجود پیدا می کند و این عنایتی است که خداوند به نفس انسانی کرده که یک شعبۀ کوچک از خلاقیّت را در اختیار نفس انسانی قرار داده - این اراده را وقتی که با مراد ملاحظه می کنیم، گاهی از اوقات مطلب این طور است که تعلق اراده به مراد، مطلق است به صورتی که هیچ قیدی در اینجا، نه