سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 475

مشهور و اگر یک مقدار بخواهید مسألۀ دقت را کنار بگذارید و اتحاد خارجی و مصادیق را هم کانّ داخل در دائرۀ متعلّق تحریم بکنید باز هم علی کلا القولین نماز یکون باطلا هم بنابر قول مشهور هم بنابر قول صاحب فصول. پس این چه ثمره ای است که مترتّب بر قول مشهور و صاحب فصول کرده اند؟

جواب مرحوم آخوند(ره) از بیان شیخ اعظم(ره)

مرحوم آخوند در مقام جواب از مرحوم شیخ که مدتی استاد بزرگوار ایشان بوده اند، می فرماید:

فرق همین است در آنجایی که نقیض، دو مصداق داشته باشد به قول شما که عبارت از قول صاحب فصول است، آنجا آنچه که حرام است، یک عنوان واحد است که همان عدم ترک الصلاه الموصل است، که این عدم ترک الصلاه الموصل وقتی که با این دو طریق ملاحظه می شود می بینیم عنوان مصداقی ندارد برای این که وجود نمی تواند مصداق برای عدم باشد. از عنوان مصداق که گذشت، دو عنوان دیگر مطرح است: یکی عنوان ملازمه است، یکی عنوان مقارنه. می بینیم عنوان ملازمه هم تحقّق ندارد برای این که در ملازمه نمی شود انفکاک حاصل شود در حالی که اینجا گاهی با این فرد اجتماع پیدا می کند، یعنی فرد دیگر وجود ندارد، گاهی با فرد دیگر(که تعبیر به فرد هم مسامحه است) اجتماع پیدا می کند. معنایش این است که فرد اول وجود ندارد. پس حالا که دو طریق وجود داشت و به تعبیر مسامحی: دو فرد وجود داشت، معنایش این است که ملازمه هم وجود ندارد، گرچه اگر ملازمه هم بود، فایده نداشت برای این که گفتیم: در متلازمین لازم نیست که اگر یکی محکوم به حرمت شد، دیگری هم اتصاف به حرمت پیدا کند.

تلازم، اقتضای اتحاد حکم ندارد، فقط تلازم این اقتضاء را دارد که اگر یکی واجب شد، دیگری نمی تواند محکوم به حرمت شود برای این که امتثال اینها غیرممکن می شود. اگر احد متلازمین واجب شد، ملازم دیگری حرام شد، مکلّف در مقام امتثال، قدرت را از دست می دهد، نمی تواند کاری کند که فاعل احد المتلازمین و تارک ملازم دیگر باشد، اما اگر احد المتلازمین واجب شد و دیگری مباح شد چطور؟ اگر احد متلازمین واجب شد و دیگری مستحب، چطور؟ یا در حرمتش اگر احد متلازمین حرام شد و دیگری مباح بود چه مانعی پیدا می کند؟ پس اگر ملازمه هم بود، باز در ملازمه، حکم ثابت نمی شد و در«ما نحن فیه» ملازمه هم وجود ندارد بلکه یک مرتبۀ پائین تر از ملازمه که از آن تعبیر به مقارنه می شود، هست. مقارنه معنایش این است که این نقیض، یعنی«عدم ترک الصلاه الموصل» گاهی اقتران پیدا می کند با این طریق و گاهی اقتران پیدا می کند با آن طریق؛ پس این که ممکن است، ممکن است با آن طریق باشد دون این طریق، این معنایش عدم الملازمه