سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 488

صاحب فصول(ره) چنین اختیار کرده اند که این تقسیم مربوط به مقام دلالت و اثبات و مفاد دلیل است، اما مرحوم آخوند نقطۀ مقابل را ایشان را اختیار کرده اند که این تقسیم مربوط به مقام ثبوت است قبل از مقام اثبات و قبل از اینکه این واجب مفاد دلیل واقع شود.

بیان صاحب فصول(ره) در تقسیم واجب برحسب مقام اثبات

صاحب فصول(ره) روی مبنای خودشان که تقسیم را مربوط به مقام دلالت و اثبات می داند در تعریف می فرماید: واجب اصلی«ما فهم وجوبه بخطاب مستقل»، واجب اصلی آن واجبی است که وجوبش را از راه خطاب مستقل استفاده کرده باشیم.، بعد توضیح می دهد که کلمۀ خطاب را که اینجا به کار می بریم، خیال نکنید که مقصود از خطاب، خصوص دلیل لفظی باشد، که اگر یک دلیل لبّی شد مانند اجماع، از دائرۀ تعریف، خارج باشد بلکه مقصود ما از تعبیر به خطاب، عبارت از دلیل است و در حقیقت معنای واجب اصلی و تعریف واجب اصلی به این برمی گردد، یعنی آن واجبی که وجوبش به دلیل مستقل و مستقیما فهمیده شده باشد، چه این دلیل مستقل، دلیل لفظی باشد، مثل ظاهر کتاب و سنت، یا دلیل لبّی باشد مثل اجماع و غیر ذلک و در مقابل، واجب تبعی، آن است که با یک دلیل مستقل و مستقیم، وجوبش را استفاده نکرده باشیم. روی این بیان وقتی که این تقسیم را با تقسیم به نفسی و غیری مقایسه می کنیم، ملاحظه می کنیم که واجب اصلی هم می تواند نفسی باشد و هم غیری باشد، کما این که واجب تبعی هم می تواند نفسی باشد و هم غیری، یعنی هر دو قسم آن عنوان با هر دو قسم این عنوان سازگار است، به این کیفیت که مثلا از وجوب صلاه به عنوان یک واجب اصلی تعبیر می کنیم، برای اینکه وجوب صلاه را از دلیل مستقلی مثل«أَقِیمُوا الصَّلاهَ» استفاده کرده ایم. پس وجوب صلاه به عنوان واجب اصلی مطرح است، از آن طرف هم به عنوان وجوب نفسی مطرح است، پس در نماز هر دو عنوان جمع است: هم واجب نفسی ذی المقدمی است و هم وجوب اصلی دارد، برای این که به خطاب مستقل و به دلیل مستقل استفاده کردیم. همینطور در واجب غیری هم می تواند اصلی باشد، برای این که وجوب وضو را از آیۀ وضو استفاده کردید، «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاهِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ» ، خطاب مستقل و دلیل مستقل، مسألۀ وجوب وضو را تبیین می کند در حالی که از نظر نفسیت و غیریت وجوب وضو وجوب غیری است، وجوب مقدمی است، خود آیه هم دلالت بر مقدمیتش می کند، پس در عین این که واجب غیری است، چون از دلیل مستقل و خطاب مستقل استفاده شد«یکون واجبا اصلیا غیریا»، از یک طرف غیریت دارد و از یک طرف اصالت.

همین طور در آن طرف واجب تبعی ممکن است غیری باشد و ممکن است اصلی باشد. یک