سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 489

واجب ضمن این که واجب نفسی است، ممکن است تبعی هم باشد، مثل این که اگر در قضیۀ شرطیه قائل به مفهوم شدید، مولا یک قضیۀ شرطیه ای را به این کیفیت مطرح کرد، به جای«ان جائک زید فاکرمه» گفت: «ان لم یجئک زید فلا یجب اکرامه» اگر برای قضیۀ شرطیه مفهوم قائل شدید، مفهوم مفاد منطوقی دلیل نیست، بلکه لازمۀ منطوق دلیل است، اگر مولا گفت: «ان لم یجئک زید فلا یجب اکرامه»، مفهومش این می شود، «ان جائک زید یجب اکرامه» این«یجب اکرامه» از یک طرف وجوبش وجوب نفسی است برای این که مسألۀ مقدمیت در اینجا مطرح نیست و از طرف دیگر تبعی هم هست، برای این که«وجوب اکرام زید» را از دلیل استفاده نکردید. دلیل منطوقا عدم وجوب را در صورت عدم مجیء بیان می کند، لیکن لازمۀ این مفاد بنابر ثبوت مفهوم«وجوب الاکرام عند تحقق المجیء» است. پس طبق این مبنا، ضمن این که اکرام، وجوب نفسی دارد، در عین حال اصالت هم ندارد، بلکه تبعیت در مقام دلالت دارد، چون صاحب فصول تقسیم را به لحاظ مقام دلالت می داند، از نظر مقام دلالت و مدلولیت، مفهوم لازم منطوق است. آنچه که مستقیما مدلول دلیل است منطوق است و الا مفهوم عبارت از لازم مفاد منطوق و مدلول منطوقی دلیل است. لذا اگر مولا گفت:

«ان لم یجئک زید فلا یجب اکرامه»، مفهومش که«وجوب اکرام عند تحقق المجیء» است، هم اتصاف به نفسیت دارد و هم اتصاف به تبعیت دارد، همین طور در واجب غیری که خیلی روشن است، اگر مولا گفت: «کن علی السطح» شما در مسألۀ مقدمۀ واجب قائل به ملازمۀ عقلیه شدید، بین وجوب ذی المقدمه و وجوب مقدمه، ملازمه قائل شدید، «کن علی السطح» دلالت می کند بر وجوب نصب سلّم و در نصب سلّم و وجوب نصب سلّم، دو جهت وجود دارد: هم وجوبش وجوب غیری است، به لحاظ آن ملاکی که در نفسیت و غیریت مطرح کردیم و هم وجوبش وجوب تبعی است، برای این که وجوب نصب سلم، مستقیما مفاد دلیل وجوب«کن علی السطح» نیست، بلکه این را از راه ملازمۀ عقلیه بنابراین که ملازمۀ عقلیه تحقق داشته باشد استفاده کردید. در نتیجه طبق تقسیم صاحب فصول(ره) که تقسیم را به لحاظ مقام دلالت و اثبات می داند«کل من النفسی و الغیری یمکن ان یکون اصلیا و یمکن ان یکون تبعیا».

عدم ارتباط تقسیم به مقام اثبات از نظر مرحوم آخوند(ره)

اما مرحوم آخوند در آخر کلامشان با یک جملۀ کوتاه یک دلیل بر فرمایش خودشان اقامه می کنند که این تقسیم ربطی به مقام دلالت و اثبات ندارد. مسألۀ اصلی بودن و تبعی بودن در یک مرحله ای قبل از مقام دلالت مطرح است، قبل از مقام اثبات مطرح است، که از آن تعبیر به واقع و مقام ثبوت می کنیم. اگر قبل از آن مطرح شد، واجب اصلی کدام است؟ واجب تبعی کدام است؟ کاری به