سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 490

لفظ نداریم، قبل اللفظ ببینیم که این تقسیم به چه نحو پیاده می شود؟ ایشان می فرماید که واجب اصلی آن است که خود آن واجب«ملتفت الیه» مولای آمر قرار گرفته است، یعنی در ذهن مولا آمد، نه تنها خودش آمد، بلکه با آن جهتی که آن جهت مطلوبیت این شیء را اقتضاء می کند، با این ویژگی در ذهن مولا آمد. پس در حقیقت مولا به دو حیثیتش توجه و التفات پیدا کرده است: یکی این که خود این در ذهن مولا آمده است و دیگر این که آن جهت مقتضیۀ مطلوبیتش در ذهن مولا آمده است و روی این جهت مولا اراده اش مستقلا بدون واسطه، بدون این که هیچ گونه مسألۀ لازم و ملزومی در کار باشد، متعلق به آن شده است. اما حالا که اراده اش متعلق به آن شد، نه به معنای این که خودش یک مطلوبیت نفسیه دارد و گاهی مطلوبیتش مطلوبیت نفسیه است و گاهی مطلوبیتش مطلوبیت غیریه.

در مقابل، واجب تبعی آن است که یا اصلا خود این واجب در ذهن مولا نیامده است و مولا التفات ذهنی و نفسانی نسبت به این پیدا نکرده است، یا این که اگر التفات پیدا کرد، آن خصوصیتی که موجب مطلوبیت این شیء است، مولا به آن خصوصیت توجه پیدا نکرده است، مثل این که یک مولای عادی و مولای عرفی وقتی می خواست که عبد خودش را مأمور کند به«کون علی السطح»، فقط«کون علی السطح» در ذهنش آمد و یک ارادۀ نفسیه به آن متعلق شد، اما اصلا در ذهن مولا چیزی به عنوان نصب سلّم نیامد و نفس مولا التفات به آن پیدا نکرد، یا اگر التفات پیدا کرد ممکن است نصب سلمی بعنوانه در ذهن مولا آمده باشد، لیکن آن حیث مطلوبیت و مقدمیت و مدخلیت این نصب سلّم در رابطۀ با تحقق«کون علی السطح» که مطلوب نفسی مولاست ممکن است این جهت در ذهنش نیامده باشد.

واجب اصلی از نظر مرحوم آخوند(ره)

در نتیجه، واجب اصلی طبق مبنای مرحوم آخوند(ره) این طور می شود: نفس مولا به خود این واجب توجه پیدا کند و ثانیا جهت مطلوبیت این شیء هم مورد توجه مولا قرار گیرد، لذا می فرماید:

در واجب اصلی هر دو نحو را می توانیم تصور کنیم: هم می تواند واجب اصلی نفسی باشد و هم می تواند غیری باشد. در مسألۀ«کن علی السطح» اگر مسألۀ به این کیفیت شد که اگر مولا همان طوری که به«کون علی السطح» التفات پیدا کرد و جهت مطلوبیت نفسیه اش مورد توجه مولا قرار گرفت، به همین کیفیت در رابطۀ با نصب سلّم هم همین دو جهت وجود داشت، یعنی نصب سلم هم در ذهن مولا آمد و جهت مطلوبیت مقدمی و مطلوبیت غیریۀ نصب سلّم هم در ذهن مولا آمد، «کون علی السطح» و نصب سلّم در نفسیت و غیریت مختلف هستند، اما در اصلیت و تبعیت هیچ گونه