سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 492

ممکن است واجب ضمن این که نفسیت داشته باشد در مقام دلالت هم تبعیت داشته باشد، مثل«ان لم یجئک زید فلا یجب اکرامه»، که وجوب به عنوان مفهوم استفاده می شود، در عین این که نفسیت هم دارد، اما این مربوط به مقام دلالت است. اگر در مقام ثبوت و قبل از مرحلۀ دلالت بخواهیم جمع بکنیم، از یک طرف واجب نفسی باشد و از یک طرف تبعی باشد، این دو غیرقابل اجتماع است، برای این که نفسی بودن معنایش این است که خودش باید تحقق پیدا بکند، دنبالۀ شیء دیگری نیست و اراده اش لازمۀ ارادۀ دیگری نیست، در حالی که معنای تبعیت این است که ارادۀ این لازمۀ ارادۀ شیء دیگر است. لذا یک فرقی که بین تقسیم به حسب مقام اثبات و تقسیم به حسب مقام ثبوت روشن می شود، همین است که اگر تقسیم به حسب مقام اثبات شد، جمع بین نفسیت و تبعیت امکان دارد، مثل همان مثال مفهومی که ذکر کردیم. اما در تقسیم به حسب مقام ثبوت و واقع، جمع بین نفسیت و تبعیت امکان پذیر نیست. لذا ثمره بین اینها ظاهر می شود.

دلیل کفایه بر تقسیم اصالت و تبعیت به حسب مقام ثبوت

اما آن دلیل کوچکی که در یک جملۀ کوتاه مرحوم آخوند ذکر می کنند این است، می فرماید: چرا اصالت و تبعیت را به حسب مقام ثبوت قرار دادیم؟ چرا با صاحب فصول مخالفت کردیم؟ علت مخالفت این است که اگر تقسیم را به حسب مقام دلالت و اثبات قرار دهیم، لازمه اش این است که اگر واجبی هنوز مفاد دلیل واقع نشد، یعنی از ناحیۀ مولا تبیینی نسبت به این واجب نشد و دلیلی از ناحیۀ مولا بر وجوب این واجب قائم نشد، باید بگوییم: واجب در این مرحله«لیس باصلی و لا تبعی»، برای این که وقتی اصالت و تبعیت را مربوط به مقام دلالت و اثبات گرفتید، مقام دلالت و اثبات فرع دلیل است و قبل از این که دلیلی در رابطۀ با واجب مطرح باشد باید بگوییم که اصالت و تبعیت نمی تواند مطرح باشد، اما طبق قول ما که اصالت و تبعیت را مربوط به مقام ثبوت و مقام قبل از مرحلۀ دلالت و اثبات می دانیم، فرض کنیم هنوز دلیلی بر این واجب قائم نشده، اما در همان مرحلۀ قبل قیام الدلیل، عنوان اصالت و تبعیت محفوظ است و ما می توانیم واجب را به اصلی و تبعی تقسیم کنیم.

خلاصۀ دلیل ایشان به این برمی گردد که لازمۀ بیان صاحب فصول(ره) این است که واجب در قالب دلالت و اثبات نیامده و اصالت و تبعیت نداشته باشد و اگر کسی بگوید: مگر چه ایرادی دارد؟ ایشان جواب می دهد«و هو کما تری» و به«هو کما تری» مطلب را تمام می کنند، یعنی می خواهند بفرمایند: روشن است که قبل از این که مسألۀ دلالت و اثبات در کار بیاید، این اصالت و تبعیت برای واجب محفوظ است.