سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 53

فاکرمه» است.

پس مطلبی که دیروز گذشت، دو جهت را توانست روشن کند: یکی اصل مسألۀ تنوع قیود به حسب مقام ثبوت بود، در مقابل آن دلیلی که بعدا از مرحوم شیخ(ره) نقل می کنیم که ظاهر آن دلیل این است که جمیع قیود به حسب مقام ثبوت و به حسب مقام لب، به ماده برمی گردد. این مطلب اول برای نفی این معنا بود که اینطور نیست که قیود به حسب لب یکنواخت باشند، بلکه به حسب لب تنوع بین آنها وجود دارد. مطلب دومی که گذشت، این ضابطه بود که ملاک قیود مربوط به هیئت و قیود مربوط به ماده، در مقام تطبیق بر اراده و مراد روشن می شود. اگر به جای هیئت و ماده، اراده و مراد را قرار بدهیم، باید دید این قید به چه چیز برمی گردد؟ اگر به اراده برگشت کند، قاعدتا در مقام اثبات، مربوط به هیئت خواهد بود و اگر به مراد برگشت کند، قاعدتا در مقام اثبات، به مادّه ارتباط پیدا خواهد کرد. پس هم اصل تنوع قیود روشن شد و هم ضابطۀ در اینکه کدام قید راجع به هیئت است و کدام قید راجع به ماده است، روشن شد.

اما مرحوم محقق عراقی(ره) ضابطۀ دیگری را ذکر کردند که کلام ایشان را هم به عنوان تأیید مطرح می کنیم و هم به عنوان مناقشه ای که امام بزرگوار(ره) در رابطۀ با آن دارند. چون کلام ایشان هم آن مطلب اول را ثابت می کند یعنی مسألۀ تنوع قیود و یکنواخت نبودن قیود را کلام ایشان ثابت می کند که ما هم در مقام اثباتش بودیم. اما در مطلب دومش که ضابطه و معیار عبارت از چیست؟ مناقشه شده است. پس کلام ایشان نسبت به آن مطلب اول جنبۀ تأییدی دارد و نسبت به مطلب دوم که عنوان ضابطه را ایشان مطرح می کنند، مورد مناقشه است که بعدا عرض می کنیم.

کلام محقق عراقی(ره) دربارۀ قیود و شرائط در شریعت

اما اصل کلام ایشان؛ می فرماید: وقتی که در شریعت به یک قیود و شرائطی برخورد می کنیم ولو دربارۀ یک عبادت، دربارۀ یک عمل، می بینیم این قیود و شرائط باهم فرق می کنند. اسم بعضی را «شرط التکلیف»، می گذارند و اسم بعضی دیگر را«شرط المکلّف به». می فرماید: در باب نماز می بینیم نماز هم ارتباط با وقت دارد و هم ارتباط با طهارت و ستر و استقبال قبله و امثال ذلک دارد و همۀ اینها در یک جهت هم مشترک هستند که اگر بدون یکی از اینها نماز واقع شود، محکوم به بطلان است. صلاه اگر بدون رعایت وقت تحقق پیدا کند، باطل است. بدون رعایت طهارت و ستر و استقبال و امثال ذلک تحقق پیدا کند، باطل است. با اینکه همۀ این شرائط در این جهت مشترک هستند، معذلک می بینیم در مقام تعبیر، وقت را به عنوان«شرط التکلیف و شرط الوجوب و شرط الحکم» قرار می دهند، اما طهارت و ستر و استقبال را می گویند: شرط حکم نیست، بلکه شرط