سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 607

مولاست، ترک الحرام و عدم تحقّق الحرام است، لذا باید مطلوب مولا را با ترک این مقدمات ملاحظه کنیم. آیا اینجا وقتی مسأله را بررسی می کنیم، می توانیم همان حسابی که در باب وجود مطرح بود، اینجا هم مطرح کنیم؟ آنجا می گفتیم: «وجود ذی المقدمه یتوقف علی وجود کل واحده من مقدماته» آیا اینجا می توانیم بگوییم: «ترک الحرام یتوقّف علی کل واحده من مقدماته؟» مسأله این طور نیست. ترک حرام متوقف بر ترک همه مقدمات نیست، اگر شما به جای ترک همه، نه تا از مقدمات را ایجاد کردید، یک مقدمه را هم اگر ترک کردید، «الحرام یقع متروکا»، ترک الحرام تحقّق پیدا کرده است. پس این طور نیست که ترک حرام متوقف بر ترک کل واحده من المقدمات باشد، بلکه اگر همۀ مقدمات به جای ترک، وجود پیدا کرد، تنها یک مقدمه اگر ترک شد، همان کفایت می کند در این که مطلوب مولا حاصل شود. مطلوب مولا، ترک الحرام است و ترک الحرام«لا یتوقف علی ترک جمیع المقدمات بخلاف الوجود فانّ وجود الواجب یتوقّف علی وجود جمیع المقدمات».

یک فرق فاحش بین مسأله واجب و بین مسألۀ حرام این نکته است که آنجا مطلوب عبارت از وجود است و دایرۀ توقّف در وجود نسبت به همۀ مقدمات شامل است، اما اینجا مطلوب ترک است، «و الترک یتحقّق بترک احدی المقدمات» ولو فعل حرام، صد مقدمه داشته باشد، یک مقدمه اش را هم اگر شما ترک کردید، مطلوب مولا که عبارت از ترک الحرام است، حاصل می شود.

دلیل دوم صاحب کفایه بر تضییق دایره ملازمه در مقدمات حرام

فرق دوم این است که ایشان می فرماید: در غیر افعال تولیدیه و تسبیبیه در اکثر محرمات مسأله این طور است که اگر کسی جمیع مقدمات حرام را هم در خارج ایجاد کرد، تازه می بیند خودش اراده دارد، می تواند این حرام را ایجاد نکند، بین مقدمات و بین حرام، آخرین مرحله، مسألۀ ارادۀ مطرح است، مثل این که خدای نکرده کسی یک مجلس غیرشرعی ترتیب داد برای رسیدن به یک هدف غیرمشروعی اما بعد از تهیه شدن همۀ مقدمات و مراحل، یک مرتبه یک انقلاب فکری و تغیّر حالت برایش پیدا شد و در نتیجه، انجام حرام را اراده نکرد، لذا در اکثر محرّمات، الا همان افعال تولیدیه و تسبیبیه، اگر حرام هزار مقدمه هم داشته باشد، بعد از اجتماع جمیع مقدمات، دست مکلّف بسته نیست، می تواند فعل حرام را اراده نکند و از فعل حرام منصرف شود، لذا آخرین جزء، علت تامۀ محرّم، اراده است.

مرحوم آخوند می فرماید: تا قبل از اراده که چیزی تحقّق پیدا نکرده است، به اراده می خواهد علت تامه، تحقق پیدا کند، لابد باید اراده را محرّم کنیم به حرمت غیریه. آن جزء اخیر مکمّل علت