سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 608

تامه که عبارت از اراده است، باید محکوم شود به حرمت غیریه. ایشان می فرماید: ما در جای خودش ثابت کردیم که اراده، امر غیراختیاری است و اگر امر، غیراختیاری شد، نه حرمت نفسی، نه حرمت غیری و نه وجوب نفسی و نه وجود غیری، هیچ تکلیفی نمی تواند متعلّق به اراده شود. پس فرق دوم همین است که مکمّل علت تامه در باب محرمات«عباره عن الاراده و الاراده لا یمکن ان یتعلّق بها الحکم و لو کان الحکم غیریّا» حرمت غیری هم نمی تواند به اراده متعلّق شود.

این قسمت اخیر بیان ایشان که یک اختلاف مبنایی است و ما مکرّر ذکر کردیم که این که مرحوم آخوند اراده را یک امر غیراختیاری می دانند، این یک مطلب غیرصحیحی است. اراده چیزی است که نفس انسان، خالق آن اراده است و نفس در این جهت مظهر خلاّقیّت خالق متعال است و خداوند این عنایت و این قدرت را به نفس داده است که نفس انسان حالت خلاّقیّت نسبت به بعضی از امور دارد، مثل وجود ذهنی. وجود ذهنی موجدش کیست؟ هر وجودی، یک موجد و ایجادکننده ای لازم دارد. در وجودات خارجیه، علتش اموری است که«ینتهی الی الباری تعالی و الی الله سبحانه»، اما وجود ذهنی که علی التحقیق یک واقعیت انکارناپذیر است و کسی نمی تواند وجود ذهنی را منکر شود، همان طوری که در فلسفه تحقیقش را ملاحظه کرده اید، آن وقت سؤال می شود که موجود این وجود ذهنی که عبارت از تصوّر و التفات نفس و ایجاد در نفس است کیست؟ جز نفس انسان و جز عنایتی که خداوند به نفس انسان کرده است و یک شعبۀ ضعیف و محدودی از خلاّقیّت را خداوند به نفس انسانی عنایت کرده است! نفس انسان همانطور که می تواند اولین مبدأ اراده را که عبارت از تصوّر است، ایجاد کند، بعد از تحقّق مبادی اراده، همین نفس انسان اراده را ایجاد می کند و خلق می کند.

استلزام عدم اعتبار نیت در عبادات با اختیاری نبودن اراده

اگر بخواهیم فرمایش ایشان را مطرح کنیم و اراده را یک امر غیراختیاری بدانیم، این چیزی که در باب عبادات مطرح است قبل از مسألۀ قربت و قصد قربت و نیه، عنوان العباده و اصل العباده است، مرحوم آخوند چطور توجیه می کنند؟ کسی که واجب است نماز بخواند، اولین چیزی که برایش لازم است، «اراده ایقاع عنوان الصلاه» آن هم با تخصّص به خصوصیت نوعیت ظهریت و عصریت و امثال ذلک است. شما که اراده را امر غیراختیاری می دانید، با این نیّتی که اولین رکن در باب جمیع عبادات است و اختصاص بعباده دون عباده ندارد، شما با این نیت چطوری برخورد می کنید؟ کسی که می خواهد نیّت کند نماز بجا می آورد، آیا غیر از این است که اراده می کند«ان یصلی صلاه الظهر؟» شما که اراده را امر غیراختیاری می دانید، با اعتبار نیّتی که درباره هر عبادت این اعتبار نیّت مطرح