سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 612

دهان قرار بدهد و آب را در فضای دهان وارد کند. تازه هنوز شرب محقّق نشده است. ممکن است که آب داخل فضای دهان شود و بعد برگرداند و آب را روی زمین بریزد و از فضای دهان خارج کند. اما بعد از این که در فضای دهان قرار گرفت، آخرین جزئی که موجب تحقّق شرب می شود، عبارت از این است که گلو را باز کند و آن آلات معدۀ برای بلع الماء آب را بلع کنند. آن وقت است که شرب الماء تحقّق پیدا می کند. پس این چه فرمایشی است که ایشان می فرماید: در افعال غیر تولیدی، اراده آخرین جزء مکمّل علت تامه است؟ نه! جایگاه اراده همیشه قبل است و این مقدمات خارجیه است که یکی پس از دیگری باید تحقّق پیدا کند تا آخرین مقدمه ای که به دنبال آن لا محاله ذی المقدمه تحقّق پیدا می کند.

طرح شبهۀ غیراختیاری بودن مقدمه اخیر و جواب استاد

ممکن است کسی بگوید: وقتی که آخرین مقدمه تحقّق پیدا می کند، آیا شما در ایجاد آخرین مقدمه، مجبورید، یا ایجاد آخرین مقدمه طبق اراده واقع می شود؟ به عبارت روشن تر، وقتی که آلات معدّۀ برای بلع آمادگی برای نوشیدن و بلع پیدا کرد، این بلع خودش عن اراده است یا عن غیر اراده؟ بلااشکال عن اراده است. ممکن است که آب، زمانها در فضای دهان بماند اما مثل این بچه هایی که انسان می خواهد دوا به آنها بدهد، سعی انسان این است که دوا را تا فضای دهان این بچه ها به زور و اجبار وارد می کند، ولی آنجا که رسید مشکله به وجود می آید، برای این که این بچه لا یرید البلع و لا یرید الشرب و همان جا مشکل تولید می شود. ممکن است که شما اینجا این حرف را بزنید.

یک جواب این است که بحث در ارادۀ متعلّقۀ به مقدمات نیست. بحث ما در اراده متعلّقۀ بذی المقدمه است. آنچه را که مرحوم آخوند می فرمود: جزء اخیر و مکمّل علت تامه است، عبارت از ارادۀ خود حرام، ارادۀ ذی المقدمه، اراده الحرام النفسی. این بیان معنایش این است که آن مقدمۀ آخر هم اراده می خواهد البته، اما چه اراده ای؟ ارادۀ متعلّقه به مقدمه، به لحاظ این که مقدمه هم«فعل اختیاری و صادر عن اراده و اختیار» اما اراده ای که در کلام مرحوم آخوند مطرح است، ارادۀ متعلّقۀ به مقدمه نیست، مقصود ایشان، ارادۀ متعلّقه به ذی المقدمه است و در این مثال ملاحظه فرمودید که ارادۀ متعلّقه به ذی المقدمه، جایگاهش قبل از شروع سایر مقدمات است و باید هم مسأله چنین باشد.

ثانیا در مورد افعال تولیدیه آخرین مقدمه که عبارت از القاء فی النار است و به دنبال آن، احراق تحقّق پیدا می کند، مگر آن القاء فی النار عن غیر اراده واقع می شود؟ آن هم عن اراده واقع می شود.