سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 613

پس اشکال به مرحوم آخوند به این کیفیت است که می گوییم: «ما الفرق بین الالقاء فی النار و بین بلع الماء؟ الالقاء فی النار یترتّب علیه الاحراق قطعا» بلع الماء هم، یترتّب علیه شرب الماء قهرا و هر دوی هم ناشی از اراده است. همان طوری که«بلع الماء» نیاز به اراده دارد، القاء فی النار هم نیاز به اراده دارد. این طور نیست که القاء فی النار ناشی از اکراه و غیر اختیار شده باشد.

لذا شما برای ما توضیح بدهید که بین فعل تولیدی به نام احراق که«یتولد من الالقاء فی النار» و بین غیر فعل تولیدی که مثال روشنش عبارت از«شرب الماء» است، چه فرقی وجود دارد؟ همان مرحله ای را که شما در فعل تولیدی نقش اراده را از بین می برید و می گویید: یترتّب المراد علی المقدمه لا محاله، در«شرب الماء» هم«طابق النعل بالنعل» همین معنا پیاده می شود. همان طور که در فعل تولیدی، آن آخرین عملی که یترتّب علیه الاحراق، عن اراده و اختیار صادر می شود که طبعا این اراده، ارادۀ مقدمی است، این ارادۀ مقدمی در مسأله شرب الماء هم تحقّق دارد که آن آخرین عمل که به دنبالش«شرب الماء» تحقّق پیدا می کند، آن هم ناشی از یک ارادۀ مقدمی است لا محاله. لذاست که به ایشان گفته می شود که«ما الفرق» بین فعل تولیدی و فعل غیر تولیدی؟ اگر مقدمه حرام بناست حرام باشد، در هر دو حرام است و اگر بنا نیست که حرام باشد، در هیچ کدام حرام نیست. و اگر آخرین مقدمه که غیر از اراده است ولو این که ارادی است، اما اراده نیست، آخرین مقدمه اگر بنا بشود حرام باشد، هم در فعل تولیدی آخرین مقدمه باید اتصاف به حرمت پیدا کند و هم در فعل غیر تولیدی آخرین مقدمه باید اتصاف به حرمت پیدا کند. لذا تفصیل ایشان به این کیفیت، تفصیلی نیست که بتوانیم بپذیریم.

موجبۀ جزئیه بودن بیان امام«ره»

انصافا امام بزرگوار جواب خوبی از مرحوم محقق خراسانی فرمودند. لکن یک تبصره به بیان ایشان لازم است، وارد شود و آن این است که ایشان تقریبا به صورت موجبۀ کلیه همیشه جایگاه ارادۀ متعلّقۀ به ذی المقدمه را در قبل از مقدمات قرار داده اند، یعنی در حقیقت، بین اراده و مراد، همیشه فاصله تحقّق دارد، آن«یرید شرب الماء ثمّ» می رود سراغ مقدمات، یکی پس از دیگری تا به آخرین مقدمه می رسد. این فرمایش صحیح است، اما نه به صورت موجبۀ کلیه، ما یک مواردی هم داریم که بین اراده و مراد، هیچ گونه فاصله ای وجود ندارد، هیچ گونه چیزی بین اراده و مراد فاصله نمی شود و آن در جایی است که اگر اراده به حرکت اعضاء و عضلات تعلّق گیرد. «اراد أن یحرّک یده» اراده این که باز کند چشم خودش را، اراده این که ببندد چشم خودش را. اینجا بین اراده و مراد، نمی توانیم چیزی را فاصله قرار بدهیم. به مجردی که اراده تحقّق پیدا می کند، یترتّب علیه المراد لا