سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 96

مجیء زید است، روی مبنای مشهور. پس مراد، مطلق بعث و تحریک نیست بلکه مراد، بعث و تحریک معلّق بر مجیء زید است. حالا که مراد معلق شد، معنایش این است که قبل از تحقّق مجیء، اراده هم وجود ندارد. اگر اراده وجود نداشت، پس این«ان جائک زید فاکرمه»، از کجا سبز شد؟ این قول«ان جائک زید فاکرمه» الان دارد صادر می شود، این انشا الان دارد تحقّق پیدا می کند، فردا مجیء زید می خواهد حاصل شود. این«ان جائک زید فاکرمه» که مفادش یک بعث تعلیقی است، مفادش این است که تا مجیء نباشد، بعث وجود ندارد، این الان بدون اراده سبز شد یا ناشیا«عن الاراده» تحقّق پیدا کرد؟ کسی نمی تواند بگوید: بدون اراده، «ان جائک زید فاکرمه» سبز شد مثل آدمی که در خواب می گوید: «ان جائک زید فاکرمه». اگر این«ان جائک زید فاکرمه»، مسبوق به اراده شد و شما هم وجوب را عبارت از همین اراده گرفتید و تکلیف را عبارت از همین اراده گرفتید، پس در نتیجه باید دو عبارت مختلف در سلب و ایجاب به کار ببریم. باید بگوییم: در«ان جائک زید فاکرمه»، قبل از آنکه مجیء زید تحقّق پیدا کند، بعث و تحریک اعتباری وجود ندارد اما وجوب وجود دارد، حکم وجود دارد، تکلیف وجود دارد برای اینکه وجوب، حکم، تکلیف عبارت از آن نفس الاراده است بدون هیچ قید و شرط یا ارادۀ به ضمیمۀ قید اظهار و ابراز و فرض این است که اظهار و ابراز هم شده به«ان جائک زید فاکرمه»، آن ارادۀ کامنه، ظهور و بروز پیدا کرد.

تفکیک بین بعث و تحریک و حکم و تکلیف

پس ما باید در واجب مشروط، روی این دو مبنای اخیر، بین بعث و تحریک و بین حکم و تکلیف، تفکیک قائل شویم و بگوییم: بعث و تحریک«قبل تحقّق المجیء» وجود ندارد اما وجوب، تکلیف، حکم، تحقّق دارد. در واجب مشروط روی همان مبنایی که مشهور قائل هستند، در عین اینکه قید به هیئت می خورد اما چون مفاد هیئت، مغایر با حکم است، مفاد هیئت غیر از مسألۀ وجوب است. وجوب عبارت از اراده است، مفاد هیئت عبارت از بعث و تحریک است. آن چیزی که در آن تعلیق وجود دارد، بعث و تحریک است و آن چیزی که حکم و وجوب است، هیچ گونه تعلیقی در آن وجود ندارد. اگر هم قیدی دارد به نام ابراز و اظهار، فرض این است که قیدش حاصل شده و با گفتن«ان جائک زید فاکرمه»، آن ارادۀ نفسانیه به مرحلۀ ظهور و بروز رسیده است. لذا محقق عراقی ضمن اینکه در آن مبنای اول، مخالف با مرحوم شیخ(ره) است و نظریۀ مشهور را قبول کردند، اما در عین حال، می فرمایند: در واجبات مشروطه، وجوب قبل از تحقّق است. حکم قبل از تحقّق مجیء زید ثابت است. تکلیف قبل از تحقّق مجیء زید ثابت است که البته یک ثمراتی بر این حرف ترتب پیدا می کند که ما اشاره می کنیم به ثمرۀ مهمه ای که بر این بحث ترتب پیدا می کند.