سیری کامل در اصول فقه: دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 5 صفحه 98

تقدیر المجیء». می پرسیم که به چه دلیل می گویید: ایجاب کرد؟ دلیل شما بر اینکه مولا ایجاب کرد چیست؟ صحبت از اراده نمی کنند و نمی گویند: در نفس مولا یک اراده ای وجود دارد و آن اراده عبارت اخرای از وجوب است، نمی گویند: آن اراده چون ابراز شده، وجود تحقّق پیدا کرده بلکه وقتی که به عقلا مراجعه می کنید و علت این معنا را از عقلا جویا می شوید مثلا می گوییم: چرا نماز برای ما واجب است؟ می گوید: مگر قرآن نخوانده اید؟ پس این«أَقِیمُوا الصَّلاهَ» چیست؟ این«أَقِیمُوا الصَّلاهَ» های مکرر در قرآن مجید دلیل بر وجوب نماز است. پس دلیل را«أَقِیمُوا الصَّلاهَ» می دانند و صحبتی از اراده و ارادۀ مظهره و ارادۀ ابراز شده، نمی کنند. نمی گویند: این«أَقِیمُوا الصَّلاهَ بما انّه قانون اختیاری صادر من المولی فلا محاله یکون مسبوقا بالاراده و ذاک الاراده، عبارت عن الوجوب». آیا خود ما«بما انّنا عقلاء»، وقتی که می خواهیم وجوب یک مسأله ای را، امری را که پدری نسبت به فرزند یا زوجی نسبت به زوجه اش، مولایی نسبت به عبد، مرجع تقلیدی نسبت به مقلد، ولیّ فقیهی نسبت به مردم دارد، ملاک وجوب در ذهنمان چیست؟ چه چیزی را معیار در مسألۀ وجوب قرار می دهیم؟ آیا غیر از مسألۀ امر و غیر از هیئت افعل و امثال هیئت افعل در لغات مختلف و متعدد است؟ آیا در ذهن عقلا، مسألۀ اراده و مسبوقیت این امر به اراده و اینکه آن اراده معیار برای وجوب است، خلجان می کند یا اینکه در مسألۀ وجوب و حکم، روی نفس هیئت افعل، روی نفس «أَقِیمُوا الصَّلاهَ» ، روی نفس«ان جائک زید فاکرمه»، تأکید می کنند؟ لذا نظر عقلا که خود ما هم اگر در محیطی که خالی از این شبهات باشد، باشیم همین معنا را تأیید می کنیم که بعث و تحریک اعتباری، همان وجوب است. وجوب غیر از بعث و تحریک چیزی نیست. حالا اراده هم قبل از«ان جائک» وجود دارد، داشته باشد اما این معنایش این نیست که وجوب عبارت از اراده باشد و این یک شاهد خوبی در مسأله است.

اتحاد بین ایجاب و وجوب

شاهد دوم که یک مقدار عنوان فلسفی هم دارد اینکه در فلسفه می گویند: بین ایجاد و وجود، یک فرق واقعی وجود ندارد بلکه بین ایجاد و وجود یک فرق اعتباری مطرح است و الاّ واقعیت ایجاد و واقعیت وجود یک شیء است و آن امر اعتباری این است که در ایجاد، یک اضافۀ به فاعل هم مطرح است اما در وجود آن اضافۀ به فاعل موردنظر نیست. فرقشان در مسألۀ اضافه به فاعل و عدم اضافۀ به فاعل است و الاّ فرق حقیقی بین ایجاد و وجود تحقّق ندارد. روی این مبنا در ما نحن فیه هم که مسألۀ وجوب مطرح است، باید بگوییم: نسبتی که بین ایجاد و وجود حاکم است، همان نسبت بین ایجاب و وجوب هم حاکم است، یعنی یک فرق حقیقی و فرق ماهوی بین ایجاب و وجوب نیست.