سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 10

بیع معاطات استفاده می شود.

بالاخره این فرق ناشی از چیست ؟ بعد از آن که شمولیت و بدلیت هیچکدامشان در رابطۀ با اطلاق نیست، این اختلاف موارد و فرق بین موارد، ناشی از چیست و مستند به چیست ؟ در مواردی که حکم تکلیفی وجود داشته باشد، چون غرض مولا در حکم تکلیفی عبارت از این است که این طبیعت و ماهیّت ولو در باب مستحبّات وجود پیدا کند و از طرفی آن قاعدۀ عقلیه هم حکم می کند که به وجود یک فرد، طبیعت موجود شود؛ لذا خود تعلّق حکم تکلیفی به ضمیمۀ آن قاعدۀ عقلیه ما را هدایت می کند برای این که یک فرد از نماز ظهر کافی است، یک فرد از«صلاه اللیل» در مستحبات کافی است. گاهی از اوقات هم در غیر مقام حکم یک قرینۀ دیگری وجود دارد که آن قرینه اقتضاء می کند وجود واحد و فرد واحد را. مثل این که شما اگر در مقام اخبار بگویید«جائنی الرّجل» و الف و لام هم الف و لام جنس باشد، نه این که عهدی در کار باشد، از خارج پیداست آن کسی که سراغ شما آمده، نمی شود تمامی افراد طبیعت رجل باشد؛ عبارت از همین ماهیتی است که با یک فرد هم صدق می کند که«جاء الرجل» و«تحقق من طبیعه الرجل المجیء».

اما در موارد دیگری که پای حکم تکلیفی در کار نیست و قرینۀ دیگری که مسأله را روی وجود واحد پیاده کند در کار نیست؛ آنجا موضوع«نفس الماهیه» است. «الصلاه معراج المؤمن» موضوع در این قضیۀ حملیه«ماهیه الصلاه» است. «ماهیه الصلاه» هم در ضمن هر نمازی تحقق پیدا کند، این ماهیت متحقق است. مثل قضیۀ حملیۀ«الانسان حیوان الناطق» که کسی نمی تواند احتمال دهد که «الانسان حیوان الناطق» یعنی یک فرد از افراد انسان«حیوان الناطق» است. نه هر کجا این طبیعت تحقق پیدا کند، این محمول حیوان الناطق به عنوان حمل اولی ذاتی بر آن حمل می شود، می خواهد در ضمن زید باشد یا در ضمن عمرو و بکر باشد.

حکم وضعی و تکلیفی، منشأ تفاوت در دلالت اطلاق بر شمول و استیعاب

پس در هر دو قضیه هم در«احل الله البیع» و هم در«اعتق الرقبه» حکم روی طبیعت رفته، حکم روی ماهیت رفته و اختلاف به لحاظ آن حکمی است که به اینها متعلق شده است. حکم وجوبی، موافقت می خواهد؛ موافقتش به این است که این طبیعت تحقق پیدا کند، تحقق طبیعت هم به وجود فرد مّا است. اما به خلاف«احل الله البیع» که دیگر موافقت نمی خواهد، احل بمعنای یک حکم وضعی است، یعنی خداوند این ماهیت را در مقابل ربا محکوم به صحّت و نفوذ قرار داده است. اما چه چیزی نافذ و صحیح است ؟ طبیعت البیع. معاطات هم یک مصداقی از طبیعه البیع است، فلان