سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 133

اینکه این دو زیدی که شما بر سر آنها دعوا دارید، یکی از آنها وجوب اکرام دارد، البته علم اجمالی به این کیفیت، وجوب اکرام هردو را اقتضا می کرد، باید هردو به مقتضای علم اجمالی اکرام بشوند اما ما اینجا علم اجمالی به وجوب نداریم، آنچه هست و نیست، ریشۀ اصلی کار، اصاله العموم است.

اگر اصاله العموم پیاده بشود، مانع از این است که برائت جریان پیدا کند. اصاله الظهور یک اصل لفظی است و بر اصاله البرائه که یک اصل عملی است، تقدم دارد. اما اگر ما به واسطۀ اینکه یقینا می دانیم که اصاله العموم در رابطۀ با یکی از این دو از حجیت ساقط شده است و کنار رفته است اما اینکه کدام است را نمی دانیم، پس علم اجمالی داریم که نسبت به یکی از این دو«لیست بحجه» این مثل علم اجمالی به کذب احد الدلیلین است. یک تعارض بالعرضی در اینجا تحقق پیدا می کند و قاعده در متعارضین چه تعارضشان بالذات باشد و چه تعارضشان بالعرض باشد، اقتضای تساقط می کند. لذا در هردو اصل برائت را جاری می کنیم و هیچ کدام را به حسب حکم ظاهری واجب الاکرام نمی دانیم.

الحاق عام بدلی به عام مجموعی

کما اینکه در تتمۀ بحث دیروز، عام استغراقی و عام مجموعی را ذکر کردیم، یک عام سومی هم بنام عموم بدلی داریم. عموم بدلی با مثل کلمۀ«ایّ » و امثال ذلک بیان می شود. اگر مولا بگوید: «اکرم ایّ عالم شئت» به صورت عموم بدلی، بعد دلیل به صورت مخصص منفصل بگوید: «لا یجب اکرام زید العالم» و زید عالم مردد شد بین زید بن عمرو و زید بن بکر، آیا این عموم بدلی در اینکه اصاله الاشتغال جریان پیدا می کند ملحق به عموم مجموعی یا ملحق به عام استغراقی است که بنابر آن توضیحی که ما عرض کردیم، مجرای اصاله البرائه است ؟

ظاهر این است که این هم ملحق به عام مجموعی است. برای اینکه«اکرم ایّ رجل شئت» یک حکم است، یک تکلیف است، نه اینکه تکالیف متعدده و مختلفه باشد. این تکلیف گریبان شما را گرفته است. اگر بخواهید در پاسخ به این تکلیف یکی از این دو زید را اکرام کنید، قاعدۀ اشتغال می گوید: کفایت نمی کند، اشتغال یقینی برائت یقینه لازم دارد. زید بن عمرو را بخواهید اکرام بکنید، احتمال می دهید که مراد از دلیل مخصص این باشد این در موافقت«اکرم ایّ عالم شئت» کفایت نمی کند، زید بن بکر را بخواهید اکرام بکنید در موافقت آن کفایت نمی کند. بله؛ اگر مجموعا اکرام بشوند، شما یقین دارید که یک عالمی که مورد ارادۀ تخصیصیۀ قرار نگرفته است، اکرام شده است، آن هم که مورد تخصیص بوده چون تخصیص که نمی گفته: اکرام زید حرام است، فقط می گفته: اکرام