سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 229

شما شنیدید که فاقد وصف اجتهاد است، زید همانی است که«لیس بمجتهد» محمول ما در اینجا عبارت از این قضیۀ سالبه است که مجموع این قضیۀ سالبه عنوان محمول نسبت به زید«مفروض الوجود و لازم الوجود» دارد. از این اصطلاحا تعبیر به موجبۀ سالبه المحمول می کنند. البته علت اینکه این را تنها در خصوص موجبه آورده اند، خیلی روشن نیست برای اینکه نظیر همین معنی را در باب قضیۀ سالبه از نظر مقام تصور، می توانیم تصور کنیم. وقتی که شما می گویید: «زید هو الذی لیس بمجتهد» می توانید در همینجا بگویید: «لیس عمرو هو الذی لیس بمجتهد» وقتی که زید عبارت از آن کسی است که«لیس بمجتهد» پس طبعا عمرو آن کسی نیست که«لیس بمجتهد» که نظیر این موجبۀ سالبه المحمول از نظر مقام تصور در قضایای سالبه هم تصور می شود، لکن اصطلاحا این قسم را به قضایای موجبه اختصاص داده اند و گفته اند که برای موجبه سه قسم است:

موجبۀ محصّله، موجبۀ معدوله، موجبۀ سالبه المحمول اما برای قضایای سالبه همان دو قسم را تصور کرده اند: یکی سالبۀ محصّله و یکی هم سالبۀ معدوله.

نیاز به وجود موضوع در قضایا

از این اقسام پنجگانه ای که برای قضایای موجبه و قضایای سالبه مطرح است، تنها یک مورد است که با انتفای موضوع و نبودن موضوع هم صادق است و الا چهار مورد دیگرش نیاز به وجود موضوع دارد. اگر موضوع دارد اخبار از یک امر خارجی می کند حتما باید موضوع در خارج وجود داشته باشد. اگر می گوید: «زید قائم» بنحو موجبۀ محصّله نیاز به وجود موضوع هست. اگر می گوید:

«زید لا قائم» بنحو موجبۀ معدوله باز نیاز به وجود موضوع هست. اگر می گوید: «زید هو الذی لیس بمجتهد» بنحو موجبۀ سالبه المحمول باز هم باید زید وجود خارجیش محرز باشد و ثبوت موضوع، یک امر مفروغ عنهی باشد در دو قضیۀ سلبیه. اگر سالبه بنحو سالبۀ محصّله شد گفت: «لیس زید بقائم» یعنی این طور نیست که بین زید و قائم، اتحادی در کار باشد؛ این می سازد با اینکه زیدی باشد«و لم یکن قائما» یا زیدی نباشد«حتی یکون قائما». «لیس زید بقائم» سالبۀ محصّله است.

همانطوری که مرحوم آخوند هم در موارد کثیره اشاره می کنند، سالبۀ محصّله با انتفاء موضوع هم صادق است نه اینکه حتما نباید موضوع داشته باشد، هم با وجود موضوع می سازد و هم با نبود موضوع می سازد. اما اگر شما اینگونه تعبیر کردید گفتید: «زید لیس بلا قائم» سالبۀ معدوله درست کردید نه سالبۀ محصّله«زید لیس بلا قائم» یا در تعبیر فارسی خودمان: فلان جوان لیس بنا اهل، این هم با اینکه قضیۀ سالبه است ولی چون سالبۀ معدوله است نیاز به وجود موضوع دارد. و این تعبیری