سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 271

نکرده است.

شرط تمسّک به اصول عقلائیه

اصول عقلائیّه مثل ادلّۀ لبّیّه است. هرکجا احراز کردیم که عقلا به فلان اصل تکیه و اعتماد می کنند، ما هم می توانیم تکیه کنیم. اما اگر یک جایی یقین کردیم که عقلا اعتماد ندارند، و یا فرض دوّم اینکه اگر شک کردیم که عقلا اعتماد می کنند یا نه، ما دیگر دستمان کوتاه است، ما دیگر دلیلی نداریم. باید احراز بکنیم که این اصل عقلایی در این موردی که به آن تمسّک می کنیم، بنای عقلا بر تمسّک به این اصل در اشباه این مورد تحقق دارد یا نه ؟ اگر احراز کردیم فبها، و اگر شک هم کردیم در اینکه این بنا هست یا نه، مثل این است که شک داشته باشیم که دلیل شرعی بر حجیّت یک چیزی قائم است یا نه، منتها در ادلۀ لفظیّه خود اطلاق هم دلیل است، خود عموم هم دلیل است، اما در ادلۀ لبّیّه چون لسان ندارد که به اطلاقش تمسک بکنیم، لذا باید احراز بکنیم ثبوت بنای عقلا را بر تمسّک به چنین اصلی. این یک قاعدۀ کلیّه است که در جمیع موارد اصول عقلائیّه جریان پیدا می کند.

اصل عقلایی که در ما نحن فیه مطرح است، عبارت از اصاله العموم و تمسک به عام است. این اصاله العموم غیر از جنبۀ عقلایی هیچ جنبۀ دیگری ندارد لذا ما به عقلا مراجعه می کنیم و از عقلا می پرسیم، یا خودمان عمل عقلا را نگاه می کنیم و بنای عقلا را بررسی می کنیم، می بینیم این اصاله العموم در مواردی، مورد تمسّک عقلا هست، و آن در جایی است که اگر ما یک عمومی داشته باشیم، مثل«اکرم العلماء»، و شک داشته باشیم در اینکه زید عالم را آیا مولا به دلیل خاصی از این«اکرم العلماء» خارج کرده یا نکرده، و در حقیقت شک داشته باشیم که آیا زید عالم، وجوب اکرام دارد یا ندارد؟ عقلا به اصاله العموم تمسک می کنند، و از راه اصالت عدم تخصیص استفاده می کنند که زید عالم مشکوک التخصیص هم مثل سایر علما وجوب اکرام دارد. و همینطور اگر عامّی مخصّص واقع بشود، لکن شک در تخصیص زاید داشته باشیم، می دانیم که زید عالم از«اکرم العلماء» خارج شده، لکن نسبت به عمرو عالم شک داریم در اینکه خارج شده یا خارج نشده، و در حقیقت شک داریم که آیا عمرو عالم وجوب اکرام دارد یا نه، باز اصاله العموم روی بنای عقلا اینجا محکّم است و نتیجه می دهد که ولو اینکه زید عالم خارج شده، اما عمرو مشکوک الخروج همان وجوب اکرام در مورد او ثابت است. یک چنین مواردی مسلّم از نظر عقلا تمسک به عام مطرح است.

اما در مثالی که دیروز عرض کردیم که مسألۀ غساله، مثال فقهی آن بود و یک قدری تعبیراتیش مشکل است، لکن همان مثال واضح اولی را ذکر می کنیم: ما یک«اکرم العلماء» داریم، و یک زید