سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 287

و روش تفهیم و تفهّم روش خاصی ندارد، بلکه همان روشی را که عقلا در مقام تفهیم و تفهّم به کار می برند که اکثرا از طریق ظواهر، مطالب و مقاصد خودشان را به دیگران تفهیم می کنند او هم همین روش را بکار می برد. شارع در مقام قانونگذاری روش خاصی ندارد. همان روشی را که مقننین در سراسر عالم از عقلا در مقام تقنین آن روش را اتخاذ کرده اند و جعل قانون را برمبنای آن طریق و آن منهج قرار داده اند، شارع مقدس هم در مقام قانونگذاری همین روش عقلا را پایۀ تقنین خودش قرار داده است و مبنای جعل قانون قرار داده است.

روش عقلا در قانونگذاری و علت آن

آن روش معمول و متعارفۀ بین عقلا در قانونگذاری این است که اول یک قانونی را به صورت عام و به صورت کلی مطرح می کنند و لباس قانونیّت به او می پوشانند و به تعبیر روز؛ در مجلس تقنین آن را تصویب می کنند، بعد با مرور زمان و برخورد با بعضی از موارد خاص و اشکالاتی که در پیاده شدن آن قانون در بعضی از موارد وجود دارد، اینجا عقلا و مجالسی که برای تقنین مهیا شده به مرور زمان تبصره یا تبصره هایی که اینها جنبۀ استثنایی دارد، و جنبۀ تخصیص دارد، و جنبۀ تقیید دارد به این قانون می زنند. به مرور زمان این مقیّدات و مخصصات، یکی یا بیشتر عارض بر این قانون می شود.

البته در بین عقلا علت و ریشۀ این مطلب این است که چون عقلا احاطۀ کامل به تمام جوانب قانون به حسب زمانها و موارد نمی توانند داشته باشند چه بسا ابتداء فکر می کنند که این قانون اگر به صورت عام در هرموردی و در هر زمانی اجراء بشود، مطابق با مصالحی است که مربوط به کشور و موردنظر آنهاست، لکن در مقام اجرا گاهی بر آنها روشن می شود که در بعضی از موارد اجرای این قانون نه تنها مصلحتی در آن وجود ندارد بلکه چه بسا مفاسدی بر آن ترتب پیدا کند، لذا آن موارد را به صورت مخصّص و مقیّد و به تعبیر روز: به صورت تبصره تدریجا بیان می کنند.

علت تخصیص در قوانین شرعی

در رابطۀ با اسلام که مقنّن خداوند تبارک و تعالی است و«هُوَ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلِیمٌ » و احاطۀ علمیه به تمام جوانب امر و تمام جهات دارد، این علت وجود ندارد. اما گاهی از اوقات اصلا مصلحت چنین اقتضا می کند مثل همان مصلحتی که اقتضا می کرد درصدر اسلام که قوانین اسلام به صورت تدریج مطرح شود. روزی که رسول گرامی اسلام(صلی الله علیه و آله) مبعوث شدند، اینطور نبود که مجموعه ای به نام