سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 293

حکم به حرمت در این باره دارد یا نه ؟ ما چه بخواهیم برائت عقلیّه که مستندش قاعدۀ قبح عقاب بلا بیان است را جاری بکنیم و چه بخواهیم حدیث رفع«و کلّ شیء لک حلال» را جاری بکنیم، تا زمانی که فحص نکرده باشیم و مواردی را که احتمال وجود بیان شرعی بر حرمت شرب توتون وجود دارد، را بررسی نکنیم، هیچ یک از این برائت عقلیّه و برائت و حلیّت شرعیّه جاری نمی شود.

اما برائت عقلیّه که روشن است برای اینکه برائت عقلیّه می گوید: عقاب بلا بیان قبیح است. پس اول شما باید احراز بکنید که این مورد بلا بیان است و دلیلی بر حرمت از ناحیۀ شارع صادر نشده و وجود ندارد و الا به صرف احتمال حرمت با احتمال وجود دلیل بر حرمت در مظان خودش عنوان بلابیانی درست نمی شود. باید این بلابیان بودن احراز بشود تا عقل حکم به قبح عقاب بکند و الا این قاعده جریان ندارد.

در برائت شرعیّه هم درست است که در حدیث رفع همین«رفع ما لا یعلمون» مطرح است و هیچ صحبتی از فحص نشده است و همینطور در دلیل حلیت«کلّ شیء لک حلال حتی تعلم» یا «تعرف أنّه حرام بعینه»، «أنا لا أعرف أن شرب التتن حرام أم لا؟» در«لا أعرف» نیازی به فحص نیست. در دلیل حلیت و برائت هم عنوان فحص مطرح نیست لکن اجماع قائم شده است بر اینکه تا زمانی که شما فحص نکنید، به ادلۀ اصول شرعیّه چه برائت و چه استصحاب«لا تنقض الیقین بالشک» حق مراجعه ندارید. اگر شک کردید که نماز جمعه«فی عصر الغیبه هل هو واجب أم لا» به مجرد شک نمی توانید استصحاب وجوب نماز جمعه را صادر بکنید بلکه اجماع قائم شده است که این«لا تنقض» وقتی که در شبهات حکمیّه می خواهد جریان پیدا کند باید اول فحص بشود و یأس از ظفر به یک دلیلی چه مخالف با استصحاب و چه موافق با استصحاب باشد. چون اصول شرعیه نه تنها در رابطۀ با امارات مخالفۀ با آنها حجیت ندارند، بلکه در مقابل اماراتی که موافق با آنها هم باشد، حجیتی برای اصل عملی نیست. اگر خبر واحد دلالت بر وجوب نماز جمعه بکند، دیگر جایی برای استصحاب نماز جمعه و وجوب نماز جمعه نیست. پس در اصول عملیّۀ شرعیّه گرچه در ادلۀ آنها صحبتی از فحص به میان نیامده است لکن اجماع قائم است که جریان آنها در شبهات حکمیّه باید بعد الفحص باشد و قبل از فحص جریان ندارد.

معنای فحص در اصاله الاشتغال و اصاله التخییر

اصول عملیّۀ عقلیّۀ دیگر مثل اصاله الاشتغال و اصاله التخییر، هم همینطور است. شما که اصاله التخییر را در دوران بین المحذورین جاری می کنید، اصلا موضوعش این است که امر دائر بین