سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 294

وجوب و حرمت است و دلیلی بر تعیین هیچکدام وجود ندارد لذا عقل حکم به تخییر می کند. اگر دلیل بر تعیین یکی از این دو وجود داشته باشد، دیگر موضوع اصاله التخییر باقی نمی ماند. موضوع اصاله التخییر«الدوران بین المحذورین و عدم وجود دلیل مشخص فی البین» است و الا با وجود دلیل مشخص ولو اینکه امارۀ ظنیّۀ معتبره باشد دیگر جا برای اصاله التخییر باقی نیست.

اگر شما احتمال می دهید که اگر به کتاب وسائل مراجعه کردید یک دلیل مشخص و معینی پیدا می کنید، آیا باوجوداین احتمال، موضوع و مورد اصاله التخییر می تواند تحقق داشته باشد؟ یا باید عدم وجود دلیل مشخص و معین را احراز بکنید؟ همینطور در قاعدۀ اشتغال و اصاله الاشتغال که آن هم یک اصل عقلی است که در اطراف علم اجمالی عقل می گوید: حتما باید احتیاط بکنید. حالا من علم اجمالی دارم به اینکه یا نماز ظهر در روز جمعه واجب است، یا نماز جمعه لکن احتمال می دهم که اگر مراجعه کنم به مظان وجود دلیل بر تعیین احد الامرین، یک امارۀ معتبرۀ شرعیّه وجود داشته باشد که آن امارۀ فرضا بگوید در روز جمعه نماز جمعه واجب است، آیا در اینجا هم عقل حکم به احتیاط می کند؟ حکم به لزوم جمع بین نماز ظهر و نماز جمعه می کند؟ یا حکم عقل به لزوم احتیاط در آنجایی است که یک امارۀ معتبره ای در تعیین یکی از این دو وجود نداشته باشد و الا با وجود امارۀ معتبره، دیگر احتیاط بر من واجب نیست. خود شارع فرضا طبق روایت صحیحۀ زراره می گوید:

روز جمعه نماز جمعه واجب است، درست است که برای ما افادۀ علم نمی کند، اما حجت شرعیّه بر تعیین خصوص نماز جمعه قائم است. آیا در چنین شرایطی عقل می گوید: این حجت شرعیّه را کنار بگذار و روی قاعدۀ علم اجمالی و اصاله الاشتغال باید هم نماز ظهر بخوانی و هم نماز جمعه ؟ پیداست که مسأله چنین نیست. لذا خود حکم عقل به لزوم احتیاط در رابطۀ با اطراف علم اجمالی در شبهات حکمیّه، مقیّد به آنجایی است که یک حجت شرعی بر تعیین، وجود نداشته باشد و الا با وجود حجت شرعیّه بر تعیین، عقل مسلّم حکم به لزوم احتیاط نمی کند.

معنای فحص در اصول عملیه از نظر مرحوم آخوند ره

مرحوم آخوند می فرماید: در مباحث اصولیّه ما دوجا با کلمۀ فحص و عنوان فحص برخورد می کنیم و روی آن تکیه می کنیم. بعد ایشان می خواهند اینجا تذکری بدهند و نکته ای را بیان بکنند و آن نکته این است که فحص در باب مخصص در رابطۀ با اصاله العموم با آن فحصی که در اصول عملیّه چه شرعیّه و چه نقلیّه مطرح است، درست است که از نظر کلمۀ فحص هردو باهم مشترک هستند، اما اینها باطنشان باهم فرق می کند. فحص در آنجاها در حقیقت فحص از وجود حجت