سیری کامل در اصول فقه : دوره ده ساله دروس خارج اصول محمد فاضل لنکرانی جلد 8 صفحه 306

بیانی را ذکر می فرمایند که این بیان اختصاص به ما نحن فیه ندارد و در خیلی از موارد جریان دارد.

این بیان ایشان نسبتا بیان دقیقی است، مخصوصا با بعضی از اصطلاحاتی که در آن بکار رفته است.

ببینیم آیا بیان ایشان در مقام دفاع از این مستدل صحیح است یا نه ؟

ایشان ابتداء می فرمایند که شما خیال نکنید که هرکجا که یک علم اجمالی وجود دارد، و در این علم اجمالی تردید بین اقل و اکثر مطرح است، انحلال به یک اقل متیقن و یک زائد مشکوک پیدا می کند، نه، این مسأله کلیت ندارد، مواردش فرق می کند. قضیۀ علم اجمالی اصلا به صورت کلی هر کجا که عنوان علم اجمالی مطرح است، این مثل یک قضیۀ منفصلۀ مانعه الخلو است. در قضیۀ منفصله مانعه الخلو باطنش این است که دو قضیۀ حملیه وجود دارد، منتها شما به صورت تردید بین این دو قضیۀ حملیه با آنها برخورد می کنید، مثلا وقتی که می گویید: «زید امّا ان یکون فی الدار و امّا ان یکون فی المدرسه»، در آنجایی که مانعه الخلو باشد، یعنی به حسب واقع اینطور باشد که یا دار و یا مدرسه از ظرفیت مکانی زید خالی نباشد، باطنش این است که دو قضیۀ حملیه وجود دارد: یکی «زید فی الدار» است، یکی«زید فی المدرسه» است منتها چون شما نمی دانید که زید در دار است یا در مدرسه است و به حسب واقع هم یا در دار است و یا در مدرسه، با کلمۀ«امّا» و امثال ذلک تردیدتان را بیان می کنید، می گویید: «زید امّا ان یکون فی الدار و امّا ان یکون فی المدرسه.» پس در حقیقت در قضیۀ منفصلۀ مانعه الخلو ما دو قضیۀ حملیه داریم که با دید تردید به این دو قضیه نگاه می کنیم، و واقعیت هم خالی از یکی از این دو نیست. می فرمایند: در موارد علم اجمالی به طور کلی مسأله همینطور است. شما که علم اجمالی دارید به اینکه خمر یا در این اناء وجود دارد، و یا در آن اناء وجود دارد، این عین همان منفصله مانعه الخلو است که شما دو قضیه دارید: یک قضیه این است:

«الخمر فی هذه الاناء»، و یک قضیه حملیه دیگر: «الخمر فی ذاک الاناء»، منتها چون بین این دو تردید دارید و واقعیت هم مثل همان منفصلۀ مانعه الخلو خالی از این دو نیست، می گویید: «الخمر اما ان یکون فی هذا الاناء و امّا ان یکون فی ذاک الاناء.» این در مطلق علم اجمالی است. در این مثال خمر، مسأله متبائنین است نه مسأله اقل و اکثر ولی این کلیت دارد، چه در علم اجمالی که تردیدش بین متبائنین باشد، و چه در علم اجمالی که تردیدش بین اقل و اکثر باشد، مسأله به این صورت است.

تصور علم اجمالی بین اقل و اکثر

حالا که این مقدمه یک قدری روشن شد ایشان می فرمایند: در موارد علم اجمالی بین اقل و اکثر دوجور تصور می شود، و دو نوع علم اجمالی بین اقل و اکثر وجود دارد: نوع اوّلش این است که علم